بزرگنمایی:

زهرا کرد 
پاییز امسال، خبر ثبت جهانی 54 کاروانسرای ایران دل های علاقمندان به این مرز و بوم را گرم کرد. اتفاقی که اگر ارج بنهیم و بنهند، توسعه اقتصادی و بواسطه آن تبادل فرهنگی در خوری را برای جامعه محلی و در مقیاس بزرگتر، ایرانمان دارد. پرونده ثبت جهانی کاروانسراها در زمره پرونده هایی بود که با درگیر شدن چندین شهر و استان، فراگیرترین مجموعه ثبت جهانی ایران به حساب می آید. به گونه ای که قنات، آسیاب و باغ ایرانی پس از کاروانسراها قرار می گیرند. مطالعات تاریخی ساخت اولین کاروانسرا را به دوره هخامنشی نسبت می دهد. اما عصر طلایی این سازه پر اهمیت به دوران صفویه باز می گردد. دورانی که ایران، با دولت مرکزی قوی، می رفت تا جهان را به زیور طبع فرهنگ ایرانی بازمانده از یورش اعراب، بیاراید. 

روشنفکری یک شاه
دکتر رضا نوری شادمهانی، دکترای باستان شناسی در کارگاهی که به همت بخش خصوصی با محوریت کاروانسراها برگزار شد به اهمیت چند جانبه کاروانسراها اشاره کرد و گفت:
عصر صفویه، دوران طلایی ساخت کاروانسراهاست؛ تعدد و تنوع این شکل از سازه در فلات خشک ایران گواه روشن بینی، آینده نگری و سیاست شاه عباس بوده است. به گونه ای که ارتباط و تعامل با سایر ملل، در اولویت فرمانروایی این حاکم شیعی بوده و همین مهم، سبب توسعه راه و به دنبال آن توسعه اقتصادی و تعامل فرهنگی می سد. البته مسیر های منتهی به شهرهای مذهبی نظیر مشهد و قم نیز، شاهد تعدد کاروانسراهایی هستند که با دارا بودن امکاناتی نظیر اصطبل، شاه نشین وحجره شرایط همواری را برای زائرین فراهم می کرد. مجموعه این شیوه حکمرانی، منجر به عصر طلایی  در فرهنگ، معماری، آموزش در ایران شد.

راهی برای کاروانسرا 
این هیئت علمی دانشگاه کاشان به نقش و اهمیت  “راه” در توسعه یک حکومت اشاره کرد و معتقد بود:
در اغلب مواقع، “راه” منجر به ساخت تاسیساتی منجمله کاروانسرا می شد. البته در مواردی نظیر کاروانسرای علی آباد ما شاهد کشیده شدن‌راه به دنبال این‌ کاروانسرا هستیم. اما آنچه حائز توجه است، لزوم پیش نیازهایی نظیر حفظ “امنیت و آسایش” برای استفاده از راه است. وقتی “امنیت” به معنای اصلی (یعنی حفظ جان و مال از آسیب) فراهم باشد، راه، گردشگر،بازرگان و مسافرش را به خود می خواند. به دنبال تامین امنیت، فراهم کردن اسباب آسایش سبب پر رونق شدن مسیر می شود. یکی از اقدامات شاه عباس برای نیل به این هدف، دستگیری راهزن ها و استفاده از آنها به منظور تامین امنیت راه، راهنما و راه بلدو یا کار کردن در کاروانسرا ها بوده است. 

گفتگوی تمدن ها در راه 
شادمهانی به انواع کاروانسرا و ارتباط آن با گفتگو تمدن ها اشاره کرد و گفت:
ما شاهد چندین طبقه بندی در مورد کاروانسراها هستیم. یکی از آنها عبارت است از کاروانسرای درون شهری و برون شهری. که براساس نوع کاربرد و جامعه گیرنده خدمت، معماری، تاسیسات و امکانات خاصی دارند. مثلا در کاروانسرای برون شهری اسباب آسایش مال و انسان اعم از اصبل، حجره، حمام، قنات یا آب انبار فراهم بوده اما در کاروانسراهای درون شهری به علت دسترسی به آب و ارتباط با شهر، چنین تاسیساتی را نمی بینیم. اما آنچه قابل تعمیم به همه کاروانسراهاست، شکل گیری “گفتگو” است. گفتگویی که “راه” و تمامی پیش نیازهای ساختش، سبب شکل گیری آن شده و می توان گفتگو در جاده آن را نام نهاد. 
●گفتگو مسافران با یکدیگر در حین سفر( درون فرهنگی)
●گفتگو مسافران با یکدیگر درون کاروانسراها(عمدتا برون فرهنگی)
●گفتگو مسافران با اهالی روستاهای کنار راه ها و جاده ها(عمدتا برون فرهنگی)
●گفتگو مسافران با یکدیگر و اهالی شهر در کاروانسراهای شهری( درون فرهنگی و برون فرهنگی)
●گفتگو میان معماری و اقلیم
●گفتگو میان معماری برآمده از دربار و معماری تجربه شده در مناطق بومی ایران

زیبای متنوع 
این پژوهشگر باستان شناسی به معماری خاص کاروانسراها پرداخت و گفت:
یکی از وجوه شگفت انگیز کاروانسراهای ایرانی، تنوع در شکل و فلسفه  معماری آنهاست. کاروانسرای چهار ایوانه، مدور، هشت ضلعی، مسقف و رو باز از انواع کاروانسراهاست. که استفاده از هریک‌از شکل ها متناسب با اقلیم، امنیت، جغرافیا، نوع بازرگانی رایج‌در آن منطقه است. برای مثال در کاروانسرای پاسنگان در مسیر قم‌به کاشان به علت مال التجاره، فضای حجره ای کمتری نسبت به اصطبل داشته است.

کاروانسرا، گواه نظام طبقاتی 
این پژوهشگر و نویسنده به بعد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کاروانسراها اشاره می کند و معتقد است:
به دلیل ثبات سیاسی در عصر صفوی و حکمرانی مقتدر و آگاه، ما شاهد تعدد روابط و تعامل با سایر دول هستیم. بنابراین راه و کارونسرا میزبان طیف گسترده ای از افراد داخلی و خارجی است و به تبع آن، انعکاس دهنده نظام طبقاتی در ایران است. وجود بخش هایی نظیر شاه نشین یا چاپارخانه موید این نکته است. چرا که صاحب منصبان در قسمت های خصوصی و خلوت تری در کاروانسرا اسکان می یافتند. هم چنین در هر مسیر و کاروانسرایی به فراخور نوع تجارت، مشاغلی چون نجاری، سراجی، نعل بندی نیز رونق پیدا کرده و پاسخگوی نیاز تجار و مسافران بودند و به این شکل به توسعه اقتصادی روستاها و مناطق اطراف هر راهی کمک می کرد. 

با پایان یافتن حکومت صفویه و گسترش هرج و مرج ها، شاهد ناامنی راه ها هستیم. متاثر از این اتفاق کاروانسراهایی که روزگاری در کنار جاده ساخته می شدند از مسیر اصلی دور شده و به مناطق دور از دسترسی کشیده شدند. ایران امروز ما علی رغم برخورداری از راه ها به علت نبود رویکرد تعامل محور مسیر هایی خالی از بازرگان و مسافر دارد. در واقع می توان گفت کاروانسراها نمودی بارز از شیوه حکمرانی تعامل محور هستند.