بزرگنمایی:

زهرا زمانی 

امروزه در مباحث شهری، مفاهیم و اجزای شهر به‌عنوان پدیده‌ای مکانی و زمانی با ابعاد مختلف، موضوع اصلی تحلیل و بررسی است. شهر به‌طور کلی فضایی است که در آن بخش‌های مختلف زندگی انسانی از جمله سکونت، فعالیت، معابر و زیرساخت‌ها همزمان با هم در تعامل هستند.

 از نظر علمی، شهر از زاویه‌های مختلفی مورد بررسی قرار می‌گیرد: از دیدگاه علم اقتصاد، شهری به‌عنوان مکانی برای فعالیت‌های معیشتی و کسب‌وکارها است؛ از دیدگاه جامعه‌شناسی، شهری به‌عنوان فضایی با ناهمگونی‌های اجتماعی و فرهنگی است که در آن گروه‌های مختلف انسانی در شرایط متفاوت زندگی می‌کنند؛ در جغرافیا، شهر جایی است که نسبت سرمایه به منابع مختلف و مناطق آن تعریف می‌شود؛ از منظر علم سیاسی، نهادهای مدنی و فرآیندهای حکومتی در محیط‌های شهری تاثیرگذار هستند و در نهایت، در معماری، شهر به‌عنوان مجموعه‌ای از فضاها و ساختارهای شکلی با هدف تأمین نیازهای انسانی و زیبایی‌شناسی مورد توجه قرار می‌گیرد.
تغییرات در ساختار و عملکرد شهرهای معاصر تحت تأثیر چندین عامل کلیدی است که شامل حرکت‌های جمعیتی، پویش‌های اقتصادی، فن‌آوری‌های نوین، سامانه حمل‌ونقل، ارزش‌های فرهنگی و محیط طبیعی می‌شود. حرکت‌های جمعیتی، که خود می‌تواند شامل مهاجرت‌های داخلی و بین‌المللی باشد، موجب تغییرات در ترکیب و توزیع جمعیت و در نتیجه نیاز به توسعه زیرساخت‌ها و خدمات می‌شود.

 پویش‌های اقتصادی نیز با توجه به تغییرات در بازار کار، صنایع و تولیدات، شکل‌های مختلف فعالیت‌های اقتصادی و نهادهای مالی را در شهرها پدید می‌آورد. فن‌آوری‌های نوین از سوی دیگر بر نحوه ساخت و ساز، جابجایی اطلاعات و تعاملات اجتماعی تأثیر زیادی دارند. سامانه‌های حمل‌ونقل نیز به‌عنوان یکی از ارکان اصلی در سازماندهی شهری، می‌توانند بر روند توسعه و بهره‌وری فضای شهری تأثیرگذار باشند. ارزش‌های فرهنگی، که تأثیر زیادی بر فضای اجتماعی و طراحی فضاهای عمومی دارند، در هر شهر از اهمیت خاصی برخوردارند. همچنین محیط طبیعی، شامل شرایط اقلیمی و منابع طبیعی، محدودیت‌ها و فرصت‌هایی را برای توسعه و پایداری شهری ایجاد می‌کند. 
در تقسیم‌بندی جمعیتی شهرها، بر اساس تعداد ساکنان، می‌توان آنها را به دسته‌های مختلفی تقسیم کرد. شهرهای کوچک، با جمعیتی کمتر از 200 هزار نفر، به‌طور معمول ویژگی‌های خاصی از نظر ساختار و خدمات دارند. شهرهای میانه، که جمعیتی بین 200 هزار تا 500 هزار نفر دارند، اغلب در فرآیندهای رشد و توسعه شهری در مرحله انتقالی قرار دارند. شهرهای بزرگ با جمعیتی بین 500 هزار تا 1 میلیون نفر، به‌عنوان مراکز اقتصادی و اجتماعی مهم، نقشی کلیدی در توسعه منطقه‌ای ایفا می‌کنند. کلانشهرها، با جمعیتی بالاتر از 1 میلیون نفر، از نظر ابعاد، پیچیدگی‌ها و چالش‌ها به‌ویژه در زمینه زیرساخت‌ها و خدمات شهری، نیازمند مدیریت خاصی هستند. مگا پلیس‌ها، با جمعیتی بیش از 10 میلیون نفر، معمولاً بزرگ‌ترین و پیچیده‌ترین شهرها در سطح جهانی هستند.

در مفهوم فضایی شهر، مفاهیم مختلفی همچون حریم شهر، حوزه نفوذ، و حومه شهر مطرح است. حریم شهر به‌عنوان مرز قانونی و فیزیکی برای توسعه شهری در نظر گرفته می‌شود و از آن برای جلوگیری از گسترش بی‌رویه و حفظ نظم استفاده می‌شود. حوزه نفوذ، به ‌منظور تعیین حدود خدماتی که یک شهر به مناطق اطراف خود ارائه می‌دهد، تعریف می‌شود و حومه شهر به‌عنوان نواحی بیرونی که تحت تأثیر توسعه شهری قرار دارند، شناخته می‌شود. در سطح تقسیمات سیاسی و فضایی، کشور به استان، شهرستان، بخش و دهستان تقسیم می‌شود که هرکدام وظایف خاص خود را در مدیریت شهری و منطقه‌ای دارند. همچنین، تقسیمات فضایی مانند منطقه، ناحیه، منظومه، مجموعه و حوزه، چارچوب‌هایی هستند که برای تحلیل فضایی و عملکردی مناطق مختلف استفاده می‌شوند. در نهایت، تقسیمات کالبدی شهری شامل واحدهای مسکونی، قطعات، بلوک‌ها، کوی‌ها، محله‌ها، نواحی و مناطق است که هرکدام به‌عنوان واحدهای کاربردی و طراحی‌شده برای ایجاد نظم و هویت در شهرها عمل می‌کنند.