شعر به مثابه آزادی
بزرگنمایی:
فروخ فرخزاد شاعر و هنرمند نام آشنا، به تاریخ پانزدهم دی ماه ۱۳۱۳ در تهران متولد شد. (از تاریخ تولد فروغ دو روایت وجود دارد؛ هشتم و پانزدهم دی ماه. اگر آثار نگاشته شده درباره او را بررسی کنیم، قول دوم (پانزدهم دی) قوی تر است و مشخصاً کتاب کسی که مثل هیچ کس نیست که گردآورنده آن خواهر فروغ، پوران فرخ زاد، است آن را تأیید می‌کند.)
عاطفه طهماسبیان
فروخ فرخزاد شاعر و هنرمند نام آشنا، به تاریخ پانزدهم دی ماه 1313 در تهران متولد شد. (از تاریخ تولد فروغ دو روایت وجود دارد؛ هشتم و پانزدهم دی ماه. اگر آثار نگاشته شده درباره او را بررسی کنیم، قول دوم (پانزدهم دی) قوی تر است و مشخصاً کتاب کسی که مثل هیچ کس نیست که گردآورنده آن خواهر فروغ، پوران فرخ زاد، است آن را تأیید می‌کند.)
پدرش سرهنگ محمد فرخزاد و مادرش توران وزیری تبار بود. فروغ فرزند چهارمِ یک خانواده پرجمعیت بود؛ خواهرها و برادرها امیرمسعود، فریدون، مهرداد، پوران و گلوریا بودند. سال های کودکی و اساسا تجربه زندگی در خانه پدری، برای فروغ چندان دوست داشتنی و خوشایند نبود؛ وضعیتی که پوران فرخزاد در توصیف آن صراحتا از واژه‌ی «وحشت بار» استفاده می کند.[1] پدر مردی بود خشک، عصبی و خالی از هر نوع احساس؛ روحیه یک نظامیِ سرسخت به وضوح در شخصیت او متبلور بود. او اغلب سعی داشت با سخت گرفتن به فرزندانش و محروم کردنشان از آسایش و امکانات زندگی، زمینه رشد آنان را مهیا کند. پوران پدر را این طور توصیف می‌کند: «چهره اش همیشه از یک خشونت عجیب مردانه پُر بود. یک سرباز واقعی با یک چهره قراردادی یا بهتر بگویم با یک ماسک فرار دهنده و همیشه همین طور بود. یادم می آید به محض اینکه صدای مهمیز چکمه هایش بلند می شد، همه ما از حالی که بودیم بیرون می آمدیم و مثل موش هایی که بوی گربه را شنیده باشند، خودمان را از دیدرس و دسترس او دور می‌کردیم.»[2]
محمد فرخزاد با تمامی این مشخصات و مختصاتِ شخصیتی که تاثیر بسیاری بر زندگی و نگرش فروغ داشت، از طرفی دیگر مردی ادب دوست و اهل کتاب بود. فروغ، پوران، فریدون و دیگر فرزندان، همگی بخشی از توانمندی ادبی خود و پرورش آن را مرهون این علاقه پدر و امکانات ناشی از آن مانند کتابخانه اش بودند.
فروغ تحصیلات متوسطه‌ی خود را در دبیرستان خسرو خاور به پایان رساند و سپس در سال 1328 وارد هنرستان بانوان کمال الملک شد. در آن جا زیر نظر اساتیدی چون بهجت صدر نقاشی را آموخت و بعدها در اثر معاشرت با اشخاصی چون سهراب سپهری و مهری رخشا به آموخته های خود افزود. دو پرتره او از چهره خودش و حسین منصوری، فرزند خوانده اش، جزو مشهورترین آثار تجسمی اوست.
در همین دوران بود که یک اتفاق ناگهانی و تاثیرگذار در زندگی فروغ رخ داد؛ ازدواج با پرویز شاپور. اتفاقی که فروغ بعد ها از آن این چنین یاد می کند: «آن عشق و ازدواج مضحک در شانزده سالگی پایه های زندگی آینده مرا متزلزل کرد.»[3] این ازدواج به اصرار فروغ و پرویز، با وجود مخالفت خانواده ها سرانجام تحقق پذیرفت؛ اما دیری نپایید. با وجود علاقه متقابلی که این زوج به یکدیگر داشتند، فاصله دنیاهایشان چنان بعید بود که ادامه دادن زندگی مشترک را ناممکن می کرد. بدین ترتیب فروغ در سال 1334 در حالی که کامیار، پسرش، تنها سه سال داشت از پرویز شاپور جدا شد. این جدایی دو پیامد ناگوار برای او داشت؛ محرومیت از ملاقات با کامیار و بی اعتنایی پدر نسبت به او. فروغ که با متارکه، همسر و فرزندش را با هم از دست داده بود، از حمایت‌های مادی و معنوی پدر نیز محروم شد. اوج اختلافات پدر و دختر منجر‌به ترک خانه شد. فروغ سرگردان و بی آشیان، ناچار به خانه طوسی حائری پناه برد و حدود سه ماه با این دوست به سر برد.
فروغ نمی خواست تمام سهمش از زندگی «رفتن به مجالس رقص و پوشیدن لباس‌های قشنگ و وراجی با زن‌های همسایه و... خلاصه هزار کار کثیف و بی معنی دیگر» باشد. او زندگی را به اندازه ذهن و قلبش، به اندازه دنیای درونش فراخ و رها می خواست؛ بنابراین باوجود تمام دشواری ها و فشارهای روحی موجود، متوقف نشد. سال 1335 به ایتالیا و از آن جا به آلمان سفر کرد و علی رغم شرایط مالی و روحی نامساعد، به آموختن چند زبان و ادامه فعالیت های ادبی و هنری اش پرداخت. مدتی بعد به ایران بازگشت، اتاق کوچکی دست و پا کرد و به دنبال کار گشت. او کتاب دومش، دیوار را که در همین سال منتشر شد، به پرویز شاپور تقدیم کرد. فرخزاد کتاب اول خود یعنی اسیر را بهار 1331 و در آستانه به دنیا آمدن پسرش منتشر کرده بود. در ادامه با مجلاتی مانند فردوسی همکاری کرد و چند داستان کوتاه از جمله بی تفاوت و کابوس را نوشت. آغاز فعالیت فروغ در مطبوعات را فریدون مشیری چنین بیان می کند: «دختری با موهای آشفته، با دست‌هایی که از جوهر خودنویس آغشته شده بود، با کاغذی تا شده که شاید هزار بار آن را میان انگشتانش فشرده بود، وارد اتاق هیأت تحریریه مجله روشنفکر شد و با تردید و دودلی، در حالی که از شدت شرم، کاملا سرخ شده بود و می لرزید، کاغذش را روی میز گذاشت. این دختر فروغ فرخزاد بود... اولین شعرش را به مجله روشفکر سپرد و همان هفته بود که صدها هزار نفر با خواندن شعر بی پروای او، با نام شاعره ای آشنا شدند که چندی بعد به شهرت رسید و آثارش هواخواهان بسیاری یافت.»[4]
مدت اندکی از انتشار عصیان گذشته بود که فروغ در شهریور ماه 1337 با ابراهیم گلستان آشنا شد. ابتدا به عنوان یکی از کارکنان گلستان فیلم در دفتر مشغول به کار شد؛ سپس کارِ ثبتِ مشخصاتِ نماهای فیلم ها را بر عهده گرفت و مدتی بعد برای فراگیریِ آموزش های تخصصی تر در حوزه فیلم سازی راهیِ اروپا شد. سال 1339 به عنوان بازیگر جلوی دوربین ابراهیم گلستان رفت و سال بعد اقدام به روی صحنه بردن نمایشی با نام “کسب و کار میسیز وارن” کرد که ناتمام ماند و در 1341 نقش اول فیلم “دریا” ساخته گلستان را بر عهده گرفت که آن پروژه نیز به سرانجام نرسید.
در تابستان همین سال برای تهیه مستندی از جزام خانه تبریز، به آن جا سفر کرد و پاییز و در طی یک سفر مجدد، ساخت مستند را شروع کرد. در طول تهیه‌ی مستند “خانه سیاه است” با حسین منصوری آشنا شد؛ فرزند یک مادر جزامی و بی سرپرست. فروغ سرپرستی حسین را پذیرفت؛ تلفیقی از حس انسان دوستی و مهربانی ذاتیِ او و زخم‌های روحیِ یک مادرِ محروم از فرزند. حسین گویی آمده بود تا قلب ملتهبِ فروغ را التیام بخشد و یاد کامیار را برای او زنده کند. «فکر و غصه راحتم نمی گذاشت. مرا می کشت. مرا از درون می تراشید. حسین که آمد، آرام تر شدم. اصلا گویی توی صورت این پسرک، کامی را می بینم.»[5]
فروغ، گلستان ابراهیم
درباره ارتباط فروغ فرخزاد و ابراهیم گلستان از گذشته تا اکنون صحبت های بسیاری شده است؛ از روایت های خانواده ها و نزدیکانِ طرفین تا کتاب ها و مستند ها و ... این اظهار نظرها گاه بی طرفانه بوده و سعی در بیان واقعیات داشته اند و گاه نیز دستمایه تعصبات و منفعت طلبی ها شده اند. به هر صورت وجود یک رابطه هنری عاطفی میان ابراهیم گلستان و فروغ فرخزاد انکارشدنی نیست. این دو قریب به یک دهه دوستی و همکاری نزدیکی با یکدیگر داشته و هر کدام به سهم خود به رشد و تحول دیگری کمک کرده اند که البته این جهش و تبدّل در فروغ و آثار او مشهودتر است.
برخی تحول فکری و به تبع آن شعریِ فروغ را در دو دفتر آخرش صرفا ناشی از تاثیر گلستان بر او دانسته اند؛ اما به نظر می رسد قضاوت منصفانه ای نیست. ابراهیم گلستان یکی از عوامل موثر در حرکت رو به کمال فروغ بود، نه تمامیِ آن‌ها. فروغ تمام دهه پایانی زندگی خود را صرف جست و جو، آموختن و کوشش در جهت ارتقای خود کرده بود. مطالعات گسترده، چندین و چند سفر به اروپا، تعمق در نظریات و رویکرد های ادبی و شعری، کسب تجربیات گوناگون در حوزه های متنوعِ هنری، معاشرت و ملازمت با طیف قابل توجهی از شعرا و روشنفکران و... همگی در شکل گیری وسعتِ دید و تحول اندیشه ای که در تولدی دیگر و ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد شاهد آن هستیم، نقش موثر داشته اند.
فروغ دو سال پیش از مرگش می گوید: «درباره موضوع شعر، به شما گفتم که شعرِ من با من پیش آمده است. در اسیر، دیوار و عصیان، من فقط یک بیان کننده ساده از دنیای بیرونی بودم. در آن زمان شعر هنوز در من حلول نکرده بود، بلکه با من هم خانه بود. ... اما بعدا شعر در من ریشه گرفت و به همین دلیل موضوع شعر برایم عوض شد. دیگر من شعر را تنها بیان یک احساس منفرد درباره خودم نمی دانستم بلکه هرچه در من بیشتر رسوخ کرد، من پراکنده تر شدم و دنیا های تازه تری را کشف کردم.»[10]
مرگ فروغ تأثیر بسیار عمیقی بر زندگی گلستان داشت؛ در توضیح این تأثیر همان بس که کاوه گلستان، پسر ابراهیم گلستان، می‌گوید: «تا آنجا که به من مربوط است، پدرم هم با مرگ فروغ مُرد.»[11]
امیر کراری، فیلم بردار گلستان فیلم، در توضیح ارتباط فروغ فرخزاد و ابراهیم گلستان به نکته ظریفی اشاره می کند که با بیان آن به این بخش از نوشتار حاضر پایان می دهیم. او می گوید: «مطبوعات نوشتند، در اذهان بود و می گفتند که این‌ها عاشق و معشوق بوده اند.... ولی من می‌گویم رابطه عمیق آن ها فقط از راه هنر بود.»[12]
در 24 بهمن 1345 فروغ نهار را در منزل پدری صرف می کند و پس از گفت و گویی کوتاه با مادر برای گرفتن چند حلقه فیلم با جیپ گلستان فیلم راهی تقاطع مرودشت و لقمان الدوله می شود. گویی آخرین توصیه های توران وزیری در باب احتیاط در رانندگی تاثیر چندانی در دخترِ سرکشِ سر به هوایش نداشته و شاید هم قدرتِ بی چون و چرای سرنوشت یک حقیقت است. «طی یک حادثه وحشتناک رانندگی در جاده‌ی درروس قهلک، فروغ فرخزاد شاعره معروف کشته شد.»[8] اظهارات نزدیکان فروغ حاکی از آن است که او بسیار مرگ اندیش بوده و مرگ خود را در سنین جوانی بارها پیش بینی کرده است. او حتی به واسطه مشکلات بسیار زندگی و تلاطم های روحی یا به قول ابراهیم گلستان «عدم تعادلِ موسمی» چند اقدام ناموفق در جهت پایان دادن به زندگی اش داشته است. به هر صورت مرگ ناگهانی و نا به هنگام فروغ، آن هم دقیقا در دورانِ نزدیک به کمال شعری و ادبی اش، جمع کثیری از ادب دوستان را متأثر و متأسف کرده و می کند.«من سردم است
من سردم است و انگار هیچ وقت گرم نخواهم شد...
من از کجا می آیم؟
من از کجا می آیم که این چنین به بوی شب آغشته ام؟
هنوز خاک مزارش تازه است
مزارِ آن دو دست سبز جوان را می‌گویم...
به مادرم گفتم: دیگر تمام شد
گفتم: همیشه پیش از آنکه فکر کنی اتفاق می‌افتد
باید برای روزنامه تسلیتی بفرستیم.»[9]
[1]- مراجعه کنید به مستند «سرد سبز» ساخته‌ی ناصر صفاریان
[2]- م. آزاد، پریشادختی شعر؛ زندگی و شعر فروغ فرخزاد، تهران، ثالث، 1376، صفحه‌ی 3
[3]- فرخزاد، پوران، کسی که مثل هیچ کس نیست: درباره‌ی فروغ فرخزاد، تهران، کاروان، 1381، صفحه‌ی 15
[4]- همان: 16
[5]- همان: 27
[6]- م. آزاد، 1376: 38
[7]- Uberhausen
[8]- فرخزاد، 1381: 36
[9]- فرخزاد، فروغ، مجموع اشعار، تهران، نگاه، 1382: 309- 3232
حزب اراده ملت ایران , حاما , افشین فرهانچی , احمد حکیمی پور , سوسیال دموکراسی , اصلاحات , اصلاح طلب , حسین اکبری بیرق , رحیم حمزه , پیام فیض , مسعود خادمی , زهره رحیمی