بزرگنمایی:

تهیه: سیدمهدی تروهید

انجمن صفاخانه
این انجمن در محله‌ی جلفای اصفهان جایی بود که در حدود سال 1281/1902 مبلغان مسیحی با مجتهدین مسلمان به مباحثه و مناظره می‌پرداختند. یکی از کشیشان اروپایی پس از سفر به هندوستان و یادگیری زبان فارسی، کتابی در رد اسلام چاپ کرده بود. روحانیونی مانند آقا نجفی اصفهانی و حاج‌آقا نورالله نجفی اصفهانی با حمایت رکن‌الملک شیرازی - حاکم وقت اصفهان- درصدد مباحثه با این‌چنین کشیشانی برآمدند. انجمن صفاخانه محصول این جلسات بود. شاید بتوان این انجمن را از نخستین مراکزی دانست که در آن به گفتگو میان ادیان، فرهنگ‌ها و تمدن‌ها توجه شده است. این انجمن پس از سه ماه از تأسیس، به سردبیری سید محمدعلی داعی‌الاسلام دست به انتشار مجله‌ای با عنوان «الاسلام» زد. شرح این مناظرات در این مجله چاپ می‌شد. نسخه‌های این مجله در لندن، بعضی پایتخت‌های اروپایی، مصر، هند، حجاز و عثمانی توزیع می‌شد. تا ده سال بعد، این نشریه به دو زبان فارسی و اردو در سراسر شبه‌قاره هند توزیع می‌شد.

بنیاد فرهنگی گفتگوی فرهنگ‌ها
 این بنیاد در دهه پنجاه با پیشتازی داریوش شایگان، حسین ضیایی و روژه گارودی و البته با حمایت دفتر ملکه در تهران تأسیس شد و این بنیاد در سطحی فرهنگی، دغدغه‌هایی روشنفکرانه داشت به انتشار کتاب‌هایی نیز پرداخت. از آن جمله می‌توان به انتشار کتابی از گارودی با عنوان «برای یک گفتگوی تمدن‌ها» (Pour un dialogue des civilisations) در سال 1977 اشاره کرد.

نظریه‌ی برخورد تمدن‌ها
پس از فروپاشى شوروى دوران جنگ سرد به پایان رسید. بلوک غرب به رهبری امریکا در برابر بلوک شرق به رهبری شوروی پیروز شده بود. نظمی نوین در عرصه بین‌المللی رو به استقرار بود. از میان تحلیل‏هاى ارائه‏شده، دو نظریه توجه بیشترى را به خود معطوف کرد:
 هانتینگتون در سال 1992 بیان ‌کرد که جهان به مرحله‏اى نائل‌آمده که در آن نه کشورها و سیاست پردازان، بلکه تمدن‏ها و فرهنگ‏سازان نقش‏آفرینان اصلى خواهند بود. با پایان یافتن جنگ سرد، دوران نزاع ایدئولوژیک نیز خاتمه یافته و عصر جدیدى آغاز مى‏شود که مناقشه اصلى میان هفت تمدن اصلى خواهد بود: مدرن، کنفوسیوسى، ژاپنى، اسلامى، هندى، اسلاو-ارتدوکس، آمریکاى لاتین و تمدن حاشیه‏اى آفریقایى. وى معتقد است به‏تدریج از اهمیت مناسبات مبتنى بر دولت-ملت‏ کاسته خواهد شد و مناسبات جدید حول این تمدن‏ها شکل خواهد گرفت و فرهنگ، مذهب و خودآگاهى تمدنى به عوامل تعیین‏کننده تبدیل خواهد شد و ازاین‌پس به‌جای مرزهاى سیاسى سابق، خطوط گسل میان تمدن‏هاست که نقاط بحران‏خیز را پدید مى‏آورد. از این میان، به نظر هانتینگتون کانون‏هاى اصلى منازعات تمدنى، میان تمدن غرب از یک‌سو و دو تمدن کنفوسیوسى و اسلامى از سوى دیگر خواهد بود. او معتقد بود این تئوری توانسته است در مورد رخدادهایی مانند جنگ‏هاى داخلى یوگسلاوى، ظهور بنیادگرایى مذهبى، نزاع‏هاى داخلى روسیه، تشدید درگیرى‏هاى تجارى آمریکا و ژاپن توانایى تحلیلی چشمگیرى از خود نشان دهد.
فرانسیس فوکویاما نیز در سال 1996 در کتاب «پایان تاریخ و آخرین انسان» جهان آینده را نظامى تک‏قطبى و تحت سیطره لیبرال دموکراسى غرب مى‏دید.

گفت‌وگوی تمدن‌ها
در شهریور سال 1377/1998 سید محمد خاتمی در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل در پاسخ به نظریه‌ی برخورد تمدن‌ها، ایده‌ی گفت‌وگوی تمدن‌ها را مطرح کرد. این نخستین بار بود که این ایده به‌عنوان مشی سیاسی خارجی و دیپلماسی کشور مطرح می‌شد. این موضوع محور سیاست تنش‌زدایی دولت قرار گرفت و منجر به بهبود روابط دیپلماتیک ایران شد و استقبال چشم‌گیری از آن در جوامع بین‌المللی شد.
با تصویب مجمع عمومی ملل متحد به‌اتفاق آرا، سال 2001 به‌عنوان «سال گفتگوی تمدن‌ها» نام نهاده شد. در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران نیز روز 30 شهریور «روز گفت‌وگوی تمدن‌ها» نام‌گذاری شد. خاتمی این تئوری را در سخنرانی‌های مختلفی پی گرفت. برای مثال عنوان سخنرانی فروردین‌ماه سال 1384 او در جمع سیاست‌مداران و روشنفکران در مجمع گفتگوی تمدن‌ها در یونسکو در پاریس بسیار گویاست: «گفتگوی تمدن‌ها و فرهنگ‌ها، نفی خشونت‌طلبی، تروریسم و جنگ». او هم‌چنین دست به انتظار کتابی با عنوان «گفتگوی تمدن‌ها» (انتشارات طرح نو) زد. در این کتاب او معتقد است:
«گفتگوی تمدن‌ها و سیاست تنش‌زدایی علاوه بر اهدافی که ذکر شد، هدف دیگری را نیز دنبال می‌کند و آن از میان بردن یک توهم بسیار وحشتناک در عرصه‌ی روابط بین‌المللی است. قدرت‌های بزرگ غربی، همواره توهم وجود یک دشمن بزرگ را ایجاد کرده‌اند و از طریق آن توانسته‌اند بسیاری از رفتارهای غیرعادلانه خود را در دنیا توجیه کنند.»
 در بهمن 1377 دولت ایران مرکزی به‌عنوان مرکز بین‌المللی گفتگوی تمدن‌ها تأسیس کرد. هرچند در سال 1389 به دلیل منقضی شدن زمان این مناسبت و نداشتن متولی خاص، از تقویم رسمی کشور حذف شد؛ و این مرکز پس از 9 سال فعالیت در «مرکز ملی مطالعات جهانی‌شدن» ادغام و در عمل منحل شد.
این ایده‌ی خوش‌بینانه که روی خرد انسان حساب باز می‌کرد و منزلت آدمی را ارج می‌نهاد امیدوار بود تا انسان در برگزیدن گفت‌وگو و مصالحه به‌عنوان بهترین روش همزیستی اهتمام ورزد؛ ایده‌ای آرمانی، نمادین و به‌دوراز واقعیت. برپا شدن «گفت‌وگوی تمدن‌ها» طنین بسیار بلندی در جامعه ایران و جهان داشت اما حذف آن از تقویم نه! مناسبت‌هایی مشابهی مانند روز «تعامل و گفت‌وگو با جهان» (23 تیر) و روز «جهان عاری از خشونت و افراطی‌گری» (27 آذر) نیز سرانجام بهتری نداشتند.