ناهید رشتچی

تالاب صالحیه در استان البرز، با وجود نقش حیاتی در حفظ تعادل زیست بومی، در سالهای اخیر با چالشهای متعددی از جمله کم آبی، آلودگی و مدیریت ناکارآمد مواجه شده است. این گزارش به بررسی عوامل تهدیدکننده و راهکارهای پیشِرو برای نجات این میراث طبیعی می پردازد. 
1. چالش فرامرزی تأمین حقابه؛ نیاز به هماهنگی ملی  
تالاب صالحیه فاقد حقابه قانونی مشخص است و 93٪ منابع آبی آن از طریق سیلابهای فصلی و استانهای همجوار (قزوین و زنجان) تامین میشود. این وابستگی به منابع خارج از استان البرز، لزوم همکاری بین استانی و نقش آفرینی وزارت نیرو برای تعیین سهمیه دائمی آب را پررنگ میکند.  

 راهکار پیشنهادی  
  - تشکیل کارگروه مشترک با حضور استانهای البرز، قزوین و زنجان جهت مدیریت یکپارچه منابع آب.  
  - احداث سدهای ذخیرهای در بالادست برای تنظیم جریان آب و جلوگیری از هدررفت سیلابها.
2. آلودگی؛ زهکش های کشاورزی، شترهای سرگردان و پسابهای صنعتی
  
آلودگی تالاب سه منشأ اصلی دارد:  
1. زهکش 40 کیلومتری کشاورزی (احداث شده توسط جهاد کشاورزی قزوین) که آب را از تالاب به زمینهای زراعی منحرف میکند.  
2. چرای بی رویه شترها که پوشش گیاهی را نابود و ریزگردها را تشدید کرده است.  
3. استفاده از پسابهای صنعتی غیرتصفیه شده که کیفیت آب را کاهش میدهد.  

 راهکار پیشنهادی:  
   بازسازی زهکش ها و بازگرداندن جریان آب به تالاب همراه با تغییر الگوی کشت در اراضی بالادست.  
   ممنوعیت چرای دام در حریم تالاب و کاشت گیاهان بومی برای مقابله با ریزگردها.  
   سرمایه گذاری در سیستمهای تصفیه پساب و استفاده از آبهای بازیافتی برای احیای تالاب.
 3. ابهام در ثبت ملی؛ تقابل مالکیت و حفاظتبا وجود صدور سند 14 هزار هکتاری اراضی تالاب به نام سازمان محیط زیست، این اقدام از دو جهت مورد پرسش است:  
 مغایرت احتمالی با اصل 45 قانون اساسی که انفال (منابع طبیعی) را در اختیار حکومت میداند.  
 عدم شفافیت در هدف ثبت آیا هدف جلوگیری از تغییر کاربری است یا انتقال مالکیت؟  

راهکار پیشنهادی  
   تفکیک فرآیند «ثبت ملی» (به عنوان میراث طبیعی) از «انتقال مالکیت».  
   مشارکت جوامع محلی در مدیریت اراضی برای افزایش اثربخشی حفاظت.
 4. خشکسالی و تغییرات اقلیمی؛ هشدار برای برنامه ریزی بلندمدت  
تشدید خشکسالی های پیاپی و کاهش بارندگی، بقای تالاب را به مخاطره انداخته است. از سوی دیگر، نبود مطالعات علمی جامع توسط سازمان محیط زیست البرز، مانع ارائه راهکارهای عملیاتی شده است.  

 راهکار پیشنهادی:  
   انجام مطالعات میدانی با تمرکز بر تأثیر تغییرات اقلیمی و الگوی مصرف آب.  
   تدوین برنامه احیای تالاب مبتنی بر داده های اقلیمی و هیدرولوژیکی.
 5. سوءمدیریت و توسعه ناپایدار کشاورزی  
فشار برای توسعه اراضی کشاورزی در بالادست و عدم هماهنگی بین دستگاههایی مانند جهاد کشاورزی، محیط زیست و وزارت نیرو، به تشدید بحران دامن زده است.  

 راهکار پیشنهادی:  
   ایجاد سازوکار نظارتی برای هم سویی پروژه های توسعه با الزامات زیست محیطی.  
درخواستهای فوری؛ اولویت ها برای نجات تالاب  
1. تشکیل کارگروه فرامرزی برای تعیین حقابه و مدیریت منابع آب.  
2. بازنگری فنی در طراحی زهکش ها و تخصیص بخشی از آب به تالاب.  
3. اجرای طرح کاشت گیاهان بومی و ممنوعیت چرای شترها.  
4. جذب سرمایه برای احداث تأسیسات تصفیه پساب.  
5. تسریع در ثبت ملی تالاب به عنوان میراث طبیعی.  

 جمع بندی؛ احیای تالاب نیازمند اراده جمعی  
نجات تالاب صالحیه تنها با تمرکز بر سه عامل کلیدی میسر است: مدیریت یکپارچه آبهای فرامرزی، مقابله با آلودگی ناشی از زهکش ها و پسابها، و تقویت مشارکت جامعه محلی.  این هدف بدون همکاری نهادهای دولتی، مطالعات علمی و شفافیت در تصمیم گیری محقق نخواهد شد. زمان برای اقدام عملی رو به اتمام است؛ تالاب صالحیه نه یک مسئله استانی، که آزمونی برای تعهد ایران به حفظ محیط زیست است.