شهریار دبیرزاده
امروزه، حکمرانی خوب به‌عنوان یکی از اصول بنیادین توسعه پایدار، نقش کلیدی در بهبود کیفیت زندگی شهروندان ایفا میکند.. حکمرانی خوب،فرایندی است که از طریق آن، مدیریت منابع و ارائه خدمات به شکلی شفاف، پاسخگو و مشارکتی انجام می‌گیرد و هدف اصلی آن، ارتقاء رفاه عمومی و تحقق عدالت اجتماعی است. حکمرانی خوب باید شامل مجموعه‌ای از اصول و معیارها باشد که بتواند پاسخگوی نیازها و چالش‌های متنوع امروزی باشد. این اصول شامل مشارکت فعال شهروندان در فرایند تصمیم‌گیری، شفافیت و دسترسی آزاد به اطلاعات، پاسخگویی مقامات ، کارایی و اثربخشی در مدیریت منابع، و ارتقاء عدالت و برابری اجتماعی است. از طریق این الگو، میتوان بستری فراهم کرد که کشورها بتوانند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود و ایجاد فرصت‌های جدید، به‌سوی توسعه‌ای پایدار و متوازن حرکت کنند. مطالعات توسعه و آمارهـای سـازمان‌های جهـانی بیانگر آن است که از مهمترین عوامل رشد و توسـعه کشـورها، حکمرانـی خـوب اسـت؛ اما در این راستا میتوان گفت که مهمترین وظایف دولت‌ها در قبال جامعه را بر سه دسته تقسیم کرد:
الف) ایجاد روابط توسعه‌ای؛ به این معنی که دولت‌ها با مدیریت اقتصاد به منظور نیل به حداکثر رشد و توسعه اقتصادی، قادر به ایجاد تغییرات بنیادین در زمینه‌های مختلف هستند.
ب) ایجاد روابط دموکراتیک و رعایت حقوق شهروندی.
ج) حقوق اجتماعی و فراهم نمودن زمینه مشارکت در امور مربوط به اداره کشور. در واقع حکمرانی در ذات خود، تعامل و همکاری بین نهادهای مدنی و نظام سیاسی یا تعامل بین دولت و شهروندان را دارد و با هدف دستیابی به توسعه انسانی پایدار در مسیر رفاه مردم و پویایی جامعه است.
این مساله به ویژه در کشورهای در حال توسعه در راستای استقرار و نهادینه سازی جامعه مدنی در سیاست‌ها جایگاه ویژه ای دارد. به‌طوری که حتی الگوی حکمرانی خوب، که با هدف دستیابی به توسعه پایدار مطرح شده و در آن بر کاهش فقر، ایجاد شغل و رفاه پایدار، حفاظت و تجدید حیات محیط زیست و رشد و توسعه زنان تاکید می‌شود خود بر بستر نهادهای مدنی و لایه های میانی استوار شده است. با نگاهی بر شاخص ها و ابعاد حکمرانی خوب اعم از مسئولیت‌پذیری، پاسخگویی، شفافیت، برابری ،اعتمادو... مشخص می‌گردد که خود این ابعاد و دستیابی به آنها نیازمند نهادهای غیر دولتی مستقل تخصصی و البته غیر سیاسی است. نهادهای مدنی درست است که خود غیر سیاسی هستند اما دغدغه سیاست را دارند چون در فضایی عمومی زیست می‌کنند.
باید اذعان داشت که الگوی حکمرانی خوب و مشارکتی یکی از دستاوردهای مهم در مسیر پیشرفت جوامع امروزه، به‌عنوان یکی از اصول بنیادین توسعه پایدار، نقش کلیدی در بهبود کیفیت زندگی شهروندان ایفا میکند. که معنا و مفهوم آن اداره افقی امور به جای ساختار عمودی و از بالا به پایینی است که آزمایش آن و شکست آن به عینه اثبات شده است. در این مسیر سازمانها و نهادهای چون NGO ها خیریه‌ها، تشکل‌ها و دیگر نهادهای غیر دولتی مستقل در کنار رسانه‌ها مهمترین حلقه‌های واسطی هستند که می‌توانند نقش میانجی واقعی و تخصصی بین جامعه و حکومت ایفا کنند و از آنجا که هدف آنها دستیابی به قدرت سیاسی نیست می‌توانند بستر ساز اعتماد و انسجام اجتماعی و مشارکت پویا و مانای مردم شوند.
پاسداشت سرمایه‌های انسانی خود‌به‌خود فراهم نمی‌شود و از مسیر بسط «نهادهای مدنی» به عنوان مهمترین ابزار ارتقای سرمایه و اعتماد اجتماعی حاصل می‌شود. مهمترین خلأ جامعه ایران ضعف نهادهای مدنی است که نیازمند سازماندهی و برنامه‌ریزی و سیاستگذاری است. که خود عزم و اراده جدی سیاستگذاران را طلب میکند امری که چه دوست داشته باشیم چه نه اگر به سمت تقویت و حمایت و برنامه‌ریزی صحیح آن نرویم شکست خواهیم خورد و نه تنها از مدار توسعه که متاسفانه از جهان سوم به جهانی پایین‌تر سقوط خواهیم کرد.
نهادهای مدنی و جوامع پیچیده
امروزه باید پذیرفت که نهادهای مدنی و تشکل‌های صنفی و صنعتی اساس توسعه‌اند و هیچ کشوری بدون وجود چنین نهادهایی، در مدار توسعه قرار نمی‌گیرد. چرا‌که هیچ کشوری بدون جلب مشارکت و همکاری آحاد جامعه و صرفا با اتکا به گروه‌ها و طبقات خاص و محدود و ساختار اداری و دیوانی نمی‌تواند بار حل مسائل و مشکلات و چالش‌های یک کشور قرن بیست و یکمی را بر دوش کشد و رفاه و آسایش و خوشبختی و بهروزی آن جامعه را به ارمغان آورد.
نهاد مدنی، نهادی است که یکی از چهار نوع نهاد را در خود دارد، ( اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی) اما در شکل گیری آن مشارکت داوطلبانه نقشی اساسی و بنیادی دارد. تمام نهادهای مدنی باید مشارکت داوطلبانه و غیرانتفاعی داشته باشند، باید دارای شبکه اجتماعی بوده و بتوانند سرمایه اجتماعی ایجاد کنند. اگر سرمایه اجتماعی در نهاد مدنی ایجاد نشود، اصلا نهاد شکل نمی گیرد، زیرا تولید مؤثر نهاد مدنی سرمایه اجتماعی است. ارتباطات، اعتماد، دوستی، امید، مشارکت و تحرک از تولیدات مؤثر نهادهای مدنی هستند. فعالیت نهاد مدنی باید عقلانی و مستمر باشد. اگر زلزله شد و به کمک زلزله زدگان شتافتید، نهاد ایجاد نکرده اید. این یک حرکت توده وار احساسی است. فعالیت نهاد مدنی باید عقلانی و مستمر باشد.
نهادهای مدنی تشکل‌هایی هستند که فارغ از فعالیت مستقیم سیاسی، در ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی فعالیت داشته و واسطه میان مردم و دولت‌اند. نهادها، مؤسسات، انجمن‌ها و تشکل‌های خصوصی و مدنی از جمله آنها می‌باشند. این نهادها میانجی فرد و دولت هستند که به مثابه ستون فقرات جامعه سیاسی محسوب می‌گردند. بدون وجود نهاد مدنی، شهروند در برابر قدرتی قوی قرار می‌گیرد و حقوق و آزادی‌های او تضعیف می‌گردد.
جوامع امروز ازجمله جامعه ایران جوامعی پیچیده چند سطحی و چند لایه هستند که به تبع آن مسائل ایجاد شده در آنها و راهکارهای حل این مسائل و چالشها نیز بسیار پیچیده و چند بعدی است. امروزه دانش حکمرانی و تجارب مدیریتی به ما می‌گوید که حل چالشها با راهکارهای دستوری و از بالا به پایین دیگر ممکن نیست، در واقع چالش‌هایی نظیر بحرانهای محیط زیستی معضلات فرهنگی و اقتصادی بدون مشارکت شهروندان و مردم و انسجام اجتماعی قابل حل نیستند در واقع مهمترین کارویژه این لایه های میانی همچون نهادهای مدنی ایجاد انسجام و مشارکت پویا و پایای شهروندان است. امری که امروز در ساختار حکمرانی ما علیرغم اهداف و شعارها محقق نشده است. نهادهای مدنی در واقع کیمیای سعادت ما هستند اکسیری که میتواند راهگشای حل بسیاری از معضلات چند سطحی و پیچیده ما باشد. امری که خود نیازمند بسترسازی و سیاستگذاری و درکی صحیح از نقش آنها است مساله‍‌ای که خود نیازمند اراده و نگاهی تخصصی بدان است و دولتمردانی که بخواهند و بدانند. در واقع باید گفت خواستن توانستن نیست دانستن مقدمه‌ای برای درست خواستن است و سپس گام برداشتن به توانستنی از جنس عقلانیت...