ابتدای سال 1401 و بعد از پیشنهاد یکی از جوانان حزبی مبنی بر تهیه پادکست‌هائی در رابطه با احزاب سیاسی، این ایده در واحد انتشارات حزب اراده ملت ایران شکل گرفت که با توجه به منابع موجود، جای کتابی ساده و موجز اما کامل در حوزه تاریخ احزاب سیاسی ایران خالی است. لذا جلساتی با اساتید صاحب‌نظر برگزار شد تا شاید بتوانیم این نقیصه را جبران نمائیم.
بعد از ساعت‌ها تفکر و تعمق و بررسی الگوهای موجود، تصمیم نهایی بر این شد که کتابی در چهار جلد مجزا و بر اساس روند تاریخی به این موضوع اختصاص یابد. الگوی کار نیز نمونه کتاب‌های تاریخ برای جوانان و نوجوانان نشر ققنوس قرار داده شد که نثری روان همراه با توضیحات ساده و موجز داشتند.
برای اینکار گروهی پنج نفره از جوانان حزبی در قالب کارگروه تاریخ احزاب سیاسی ایران در حزب شکل گرفت و ایشان تحت نظارت یک استاد شناخته شده تاریخ، کار بررسی منابع و مأخذ را برای تدوین این مجموعه چهار جلدی آغاز کردند.
با توجه به کثرت منابع و مأخذ و وسواس‌هائی که معمولاً در این‌گونه کارها وجود دارد، فرایند تدوین این مجموعه چهار جلدی به طول انجامید. لذا بر آن شدیم با استفاده از فضایی که نشریه حزب در اختیار ما قرار می‌داد، بخش‌هایی از این کتاب را به‌تدریج برای خوانندگان محترم منتشر کنیم تا زمانی که متن کامل کتاب‌ها آماده شود.
(در بخش‌های قبلی این نوشتار بعد از بحث تعاریف و اصطلاحات مرتبط با احزاب سیاسی و وضعیت احزاب در قفقاز و عثمانی؛ به‌شکل گیری احزاب سیاسی در ایران قبل و بعد از انقلاب مشروطه پرداختیم. سپس به احزاب در مجالس مشروطه توجه نمودیم. اینک بخش سیزدهم این نوشتار تقدیم می‌گردد.)
بخش سیزدهم:
در این بخش می‌پردازیم به حزب اعتدالیون و انشعاباتی که در جریان اعتدالی رخ داده است.
انشعاب در اعتدالیون: اجتماعیون اعتدالیون
از فرقه اجتماعیون اعتدالیون به نام‌های اعتدالی و اعتدالیون نیز یاد شده‌است که در مقابل فرقه اجتماعیون عامیون قرار داشت. زمینه تشکیل این حزب، به فعالیت گروه میانه‌رو در دوره اول مجلس شورای ملی (13241326) بازمی‌گردد، ولی در عمل پیش از گشایش مجلس دوم، با هدف مقابله با اقدامات رادیکال حزب دموکرات تشکیل شد.
از جمله اعضا و هواداران برجسته حزب اجتماعیون اعتدالیون می‌توان به سید عبدالله بهبهانی، سید محمد طباطبایی، سردار محیی، محمدولی خان سپهدار تنکابنی، ناصرالملک، و عبدالحسین میرزا اشاره کرد. محمد تقی بهار از محمدصادق طباطبایی، علی‌محمد دولت‌آبادی، علی‌اکبر دهخدا، قوام‌الدوله شکراللّه‌خان، و حاج‌آقای شیرازی به‌عنوان رهبران حزب نام برده است اما به گفته مهدی ملک‌زاده، مرتضی قلی‌خانی طباطبایی نایینی، در مجلس، رهبر حزب معرفی شد، گرچه رهبر واقعی آن محمدصادق طباطبایی بود. از حاج‌آقای شیرازی به‌عنوان رهبر حزب نیز یاد شده‌است. با توجه به ترکیب رهبری، حزب اجتماعیون اعتدالیون نماینده اشراف زمین‌دار و طبقه متوسط سنتی شمرده شده‌است. از تشکیلات اجتماعیون اعتدالیون اطلاع چندانی در دست نیست. گفته شده‌است که این حزب شعبه‌هایی فعال حزب در مازندران، اصفهان، کرمانشاه، کرمان، تبریز، اراک و مشهد برقرار کرده بود. نخستین مرام نامه حزب در هفت مادّه منتشر شد و با انتقاد نظریه‌پرداز دموکرات‌ها -محمدامین رسول‌زاده - روبه‌رو شد. او اعضای حزب را اعیان و اشراف دانست و به نام و طبقه اجتماعی حزب حمله کرد و سپس در پاسخ به انتقادات، مرام‌نامه مفصل حزب، با محورهایی همچون عدالت، آزادی، اصلاحات، روابط خارجی، سیاست بین‌المللی، تعدیل میزان ارزاق، منع انحصار، دیانت، و اخلاق، در 49 فصل منتشر شد.
گفته شده‌است که نشریه‌های «انقلاب» «شوری»، «وقت»، مجلس ارگان‌های حزب اجتماعیون اعتدالیون بودند. اجتماعیون اعتدالیون در مجلس دوم موفق به کسب برتری در قیاس با دیگر احزاب - به‌ویژه رقیب اصلی خود حزب دموکرات - شد. اجتماعیون اعتدالیون در مجلس دوم 36 عضو داشت و به سبب داشتن «روش ملایم‌تر» و مخالفت با شعارهایی همچون «کشتن و از میان بردن مستبدان و ارتجاعی‌ها»، از میان روحانیان، اعیان، و نمایندگان مجلس، هوادار یا عضو جذب کرد.
حمایت دو تن از مؤثرترین سیاستمداران آن دوره سبب برکشیده شدن حزب شد: محمدولی خان تنکابنی (ملقب به سپهدار اعظم) رئیس هیئت وزرا بود و ابوالقاسم خان قراگزلو کبودرآهنگ (ملقب به ناصرالملک) سمت نایب‌السلطنه احمدشاه را داشت. پس از خلع محمدعلی شاه و آغاز پادشاهی احمدشاه دوازده‌ساله، عضدالملک نایب‌السلطنه شد و پس از درگذشت وی، در سال 1289 مجلس رأی به انتخاب ناصرالملک به‌عنوان نایب‌السلطنه داد. ناصرالملک مجموعاً 46 ماه نایب‌السلطنه ایران بود.
پس از انحلال دور دوم مجلس شورای ملی، حزب اجتماعیون اعتدالیون به دو دسته «آزادی‌خواه» و «روحانی» تقسیم شد. حزب اجتماعیون اعتدالیون در سومین دوره مجلس شورای ملی (13331334)، به‌رغم حضور دو عضو روحانی و برجسته خود، سید محمدصادق طباطبایی و سید علی‌محمد دولت‌آبادی، در مقابل حزب دموکرات در اقلیت قرار گرفت. در این دوره از مجلس، بسیاری از اعضای آن به احزاب دیگر پیوستند و برخی از اعضا نیز، چون علی‌اکبر دهخدا، اسداللّه کردستانی، نصرت‌السلطان و محسن انصاری - که نماینده مجلس نبودند - از حزب اجتماعیون اعتدالیون کناره گرفتند. به نظر می‌رسد دلیل این امر، ضعف مبانی نظری، ضعف رهبری و انشعاباتی بود که پیش از مجلس سوم صورت گرفت. همچنین جدایی اعضای روحانی حزب، چون سید حسن مدرس، که رهبری حزب تازه‌تأسیس «هیأت علمیه» را در مجلس سوم به‌دست گرفت، در تضعیف حزب اجتماعیون اعتدالیون بی‌تأثیر نبود.
با وقوع جنگ جهانی اول (1914 1918) و اشغال ایران، که مقارن با دور سوم مجلس شورای ملی بود، طرفین جنگ (متفقین و متحدین) کوشیدند تا حمایت نمایندگان مجلس را به‌دست‌آورد که در پی آن، به پیشنهاد کاردار آلمان، حزب دموکرات با حزب اجتماعیون اعتدالیون به رهبری محمدصادق طباطبایی به نفع آلمان ائتلاف کردند ولی این ائتلاف چندان نپایید.
در پی پیشروی روس‌ها به تهران، نیروهای حزب دموکرات و بسیاری از اعضای حزب اجتماعیون اعتدالیون، به هواخواهی از متحدین (آلمان و متحدانش)، از تهران مهاجرت کردند و به سبب ضرورت جنگ، بار دیگر با هم ائتلاف کردند و دو حزب دموکرات و اجتماعیون اعتدالیون را منحل نمودند. به‌رغم تلاش برخی از اعضای حزب، چون سید محمد اسلامبولچی و حاج محمدتقی بنکدار، برای شرکت در انتخابات، در مجلس چهارم این حزب فعالیتی نداشت.
حزب اجتماعیون اعتدالیون، در مقابل حزب دموکرات دست به ائتلاف‌سازی زد و همراه با احزاب «اتفاق و ترقی» و «ترقی‌خواهان جنوب» ائتلافی با نام «هیئت مؤتلفه» تشکیل داد.