زهرا کرد
22 مردادماه روز ملی انجمن‌ها و مشارکت اجتماعی نام‌گذاری شده‌است. با تورقی در تاریخ ایران، درمی‌یابیم که عمر مشارکت اجتماعی و فعالیت مدنی به پیش از مشروطه باز می‌گردد. پر بیراه نیست که بگوییم یکی از نتایج شکل‌گیری و توسعه انجمن‌ها، آشناسازی با مفاهیمی چون عدالت و آزادی (پیش‌نیاز مبارزات مشروطه‌خواه‌ی) بود. فارغ از نوع انجمن‌ها و با تکیه‌بر ماهیت دگراندیشی و نواندیشی آنها، می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که همواره مردم در جست‌وجوی مسیری برای تسهیل امور زندگی‌شان از کانال فعالیت‌های جمعی بوده‌اند؛ البته برخورد حکمرانان اقتدارگرا در هر دوره‌ای از تاریخ، با نهی و نفی چنین انجمن‌هایی همراه بوده است، چرا که برای پادشاهان ادوار مختلف، این گروه و جمع‌گرایی بوده که تهدید است نه تفرد و انزوا. این گروه‌ها که در آن دوره به نام‌هایی چون تشکل، انجمن و حلقه، حول محور نقاط مشترکی چون دین، مذهب، عرفان و صنف گرد هم آمده و به تشریک‌مساعی پیرامون مسائل مختلف می‌پرداختند، بعدها به فعالیت مدنی (آنچه مربوط به جامعه و دیگران) مشغول شدند. در این میان می‌توان از “انجمن شعوبیه” نخستین انجمن در برابر گرایشات تبعیض نژادی امویان علیه ایرانیان نام برد که در واقع نه یک انجمن فرهنگی یا دینی، بلکه حزبی بود که نحله‌های مختلف داشت و در جهت موازین و برنامه‌هایش حرکت می‌کرد. پس از “شعوبیه” انجمن “اخوان‌الصفا” با تکیه‌بر گرایش‌های عارفانه به‌صورت مخفی علیه خلفای عباسی فعالیت می‌کرد. در این دوره فعالیت‌های اجتماعی به‌صورت علنی، سیاسی نبودند اما از قرن چهارم، انجمن‌های مخفی و سری نظیر “نهضت اسماعیلیه” با رهبری و ساختار حکومت گونه در ایران پدید آمد. به‌تدریج انجمن فراموش‌خانه و مجمع آدمیت شروع به کار کردند که بعد سیاسی پررنگی داشتند. اما آنچه ما به‌عنوان تشکل مدنی (بر آمده از مردم و برای مردم) جهت اصلاح امور اجتماعی و فرهنگی در عصر پیش از مشروطه سراغ داریم “انجمن اخوت” و “اصحاب سراچه” است.
انجمن اخوت که در ابتدا توسط گروهی از صوفیان و دراویش شکل گرفته‌بود با برگزاری جلسات منظم، حضور خود را تثبیت کرد. پس از مرگ صفی علیشاه، این انجمن توسط علی خان ظهیرالدوله به‌صورت رسمی شروع به کار کرد. در مراسم افتتاحیه‌ای که با حضور جمع کثیری از نخبگان و اندیشمندان وقت برگزار شد، از نظام نامه انجمن، بودجه، فرم و کارت درخواست عضویت رونمایی شد که در ایران، دوره‌ای بی‌سابقه بود. این انجمن که در ابتدا با ماهیتی عرفانی شکل گرفته‌بود به‌تدریج محل گرد هم آمدن هنرمندان، ادبا و فرهیختگان معاصرش شد و جالب است بدانید که اولین کنسرت و اجرای تئاتر در ایران، به همت “اخوت” برگزار شد. مادامی‌که مظفرالدین شاه از نفوذ و گستردگی این انجمن در سطح کشور و حتی بغداد مطلع شد، ظهیرالدوله را از تهران دور کرد تا در روند انجمن اخوت خلل ایجاد کند، اما پس از انتصاب ظهیرالدوله به حکومت همدان، وی اقدام به تشکیل مجلس فواید عامه کرد که با رأی‌گیری و از میان خود مردم برای مردم تشکیل شده بود و به این وسیله اندیشه‌های اخوت در قالب و مکان دیگری محقق شد. نکته جالب توجه همراهی مردم با ظهیرالدوله در اجرای برنامه‌های اخوت بود که در نوع و زمان خودش بدیع بود و این موضوع می‌تواند نشان از تمایل مردم به مشارکت در حکمرانی باشد. این قبیل کنشگری‌ها محدود به تهران نبود، در مشهد نیز گروهی از عالمان اصلاح طلب اقدام به تأسیس گروهی به‌نام “ اهل سراچه” کردند. نقطه اشتراک اعضای این انجمن که همگی نخبگان علمی و عارفان خراسان بودند، آشنایی با تحولات جهانی، جریان‌های فکری اصلاح‌گری و اندیشه‌های انتقادی در بیرون از مرزهای ایران بود. نکته قابل‌توجه” اصحاب سراچه” حضور نام‌آوران و افراد معروفی چون حاج‌میرزا حبیب مجتهد خراسانی، حاج فاضل خراسانی، سید محمدامین امین الحکما سبزواری، سید علی خان درگزی و… بودند که پیشوای اصلی آنها مهدی خدیو گیلانی بود؛ اما مرام و مسلک درویشانه در بین این انجمن مرسوم نبود و از این حیث نیز شایان توجه است.