ابتدای سال 1401 و بعد از پیشنهاد یکی از جوانان حزبی مبنی بر تهیه پادکست‌هائی در رابطه با احزاب سیاسی، این ایده در واحد انتشارات حزب اراده ملت ایران شکل گرفت که با توجه به منابع موجود، جای کتابی ساده و موجز اما کامل در حوزه تاریخ احزاب سیاسی ایران خالی است. لذا جلساتی با اساتید صاحب‌نظر برگزار شد تا شاید بتوانیم این نقیصه را جبران نمائیم.
بعد از ساعت‌ها تفکر و تعمق و بررسی الگوهای موجود، تصمیم نهایی بر این شد که کتابی در چهار جلد مجزا و بر اساس روند تاریخی به این موضوع اختصاص یابد. الگوی کار نیز نمونه کتاب‌های تاریخ برای جوانان و نوجوانان نشر ققنوس قرار داده شد که نثری روان همراه با توضیحات ساده و موجز داشتند.
برای اینکار گروهی پنج نفره از جوانان حزبی در قالب کارگروه تاریخ احزاب سیاسی ایران در حزب شکل گرفت و ایشان تحت نظارت یک استاد شناخته شده تاریخ، کار بررسی منابع و مأخذ را برای تدوین این مجموعه چهار جلدی آغاز کردند.
با توجه به کثرت منابع و مأخذ و وسواس‌هائی که معمولاً در این‌گونه کارها وجود دارد، فرایند تدوین این مجموعه چهار جلدی به طول انجامید. لذا بر آن شدیم با استفاده از فضایی که نشریه حزب در اختیار ما قرار می‌داد، بخش‌هایی از این کتاب را به‌تدریج برای خوانندگان محترم منتشر کنیم تا زمانی که متن کامل کتاب‌ها آماده شود.
( در بخش‌های قبلی این نوشتار بعد از بحث تعاریف و اصطلاحات مرتبط با احزاب سیاسی و وضعیت احزاب در قفقاز و عثمانی؛ به‌شکل گیری احزاب سیاسی در ایران قبل و بعد از انقلاب مشروطه پرداختیم. سپس به احزاب در مجالس مشروطه توجه نمودیم. اینک بخش دوازدهم این نوشتار تقدیم می‌گردد.)
بخش دوازدهم:
در بخش دوازدهم تاریخ احزاب سیاسی ایران ابتدا می‌پردازیم به گروه سیاسی هیئت علمیه در مجلس سوم و سپس نگاهی داریم به انجمن مقدس ملی در اصفهان.
هیئت علمیه به رهبری سید حسن مدرس
یکی از گروه‌های فعال در دور سوم مجلس شورای ملی (1293-1294) هیئت علمیه به رهبری سید حسن مدرس بود. گفته شده‌است که این گروه خود را حزب در نظر نمی‌گرفت و برای مقابله با حزب دموکرات ایجاد شده بود. این گروه باسیاست مرکزگرایی دولت، سکولارسازی قانون مجازات، مالیات بر دارایی، خدمت وظیفه عمومی، و حق رأی زنان مخالف بود.
سید حسن طباطبایی معروف به مدرس در سال 1249 خورشیدی در اردستان (اصفهان) متولد شد و در 10 آذرماه 1316 به مرگ مشکوک درگذشت. همان‌طور که گفته شد مدرس فعالیت‌های سیاسی خود را از انجمن مقدس ملی اصفهان آغاز کرد. در 1289 هم‌زمان با تشکیل دوره دوم مجلس شورای ملی که پس از استبداد صغیر برپا شد، نورالله نجفی اصفهانی از سوی آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی به‌عنوان یکی از مجتهدان طراز اول به مجلس شورای ملی معرفی شد که وی نیز مدرس را برای این امر معرفی نمود و از سوی مجلس نیز پذیرفته شد. مدرس در دوره سوم نیز از تهران به نمایندگی انتخاب شد.
در سال 1293 (1332 قمری) با آغاز جنگ جهانی اول، دولت ایران رسماً اعلام بی‌طرفی کرد، اما نیروهای روسیه، انگلیس و عثمانی، بدون توجه به این بی‌طرفی وارد کشور شدند و به درگیری با یکدیگر پرداختند. در 1295 (1334 قمری) بیست و هفت نفر از نمایندگان مجلس و گروهی از رجال سیاسی و مردم عادی به‌منظور مقابله با حمله روس و انگلیس به ایران، به‌طرف قم حرکت کردند و در آن شهر «کمیته دفاع ملی» را تشکیل دادند و یک هیئت 4 نفری را برای اداره امور برگزیدند که مدرس یکی از آنان بود. پس از اشغال قم به‌دست روسیه، کمیته کار خود را در کرمانشاه پی گرفت.
مدرس که یکی از پنج مجتهد ناظر مجلس دوم مشروطه بود، و با حق رأی و انتخاب زنان به نمایندگی مجلس مخالف بود:
از اول عمر تابه‌حال بسیار در بر و بحر ممالک اتفاق افتاد بود برای بنده، ولی بدن بنده به لرزه درنیامد و امروز بدنم به لرزه آمد. اشکال بر کمیسیون اینکه اسم نسوان را در منتخبین برد که از کسانی که حق انتخاب ندارند نسوان هستند… خداوند قابلیت در این‌ها قرار نداده‌است که لیاقت حق انتخاب داشته‌باشند، مستضعفین و مستضعفات و آن‌ها از این نمره‌اند که عقول آن‌ها استعداد ندارد. گذشته از اینکه در حقیقت نسوان در مذهب اسلام تحت قیمومیت‌اند، الرجال قوامون علی النساء، در تحت قیمومیت رجال هستند.
پس از کودتای 3 اسفند 1299 با آغاز نخست‌وزیری سید ضیاءالدین طباطبایی مدرس به قزوین تبعید و در آنجا زندانی شد. وی بیش از 3 ماه زندانی بود و پس از عزل سید ضیا آزاد شد.
مدرس در دوره چهارم نیز به نمایندگی از مردم تهران به مجلس انتخاب شد. او نایب‌رئیس مجلس بود. دوره پنجم مجلس در 1302 افتتاح شد و در این دوره که با تغییر سلسله قاجاریه و روی کار آمدن رضاخان همراه بود، مدرس، رهبری اقلیت محافظه‌کار و مذهبی مجلس را بر عهده داشت. از مخالفت‌های وی با رضاشاه، در مورد لایحه سربازی دوساله اجباری بود و مدرس آن را به‌دلیل اینکه جوانان، تحت سلطه افراد غیرمذهبی قرار خواهند گرفت، مغایر با اصول بنیادی اسلام خواند و با آن مخالفت کرد. مدرس همچنین از رهبران مخالفت با تغییر سلسله سلطنتی و همین‌طور حذف سلطنت و اعلام جمهوری در ایران بود. با انتقال قدرت از خاندان قاجار به پهلوی مدرس مخالفت‌های خود را پی گرفت و در مهم‌ترین اقدام خود در روز 7 مرداد 1304، به‌همراه شش تن دیگر از نمایندگان مخالف، رضاشاه را به‌دلیل سوء سیاست داخلی و خارجی، قیام و اقدام بر ضد قانون اساسی و حکومت مشروطه استیضاح نمودند که نهایتاً رأی نیاورد.
انجمن مقدس ملی اصفهان
با اعلام مشروطیت مشروطه‌خواهان در شهرهای مختلف، مجامعی از بزرگان تشکیل دادند تا مدیریت شهر را در دست بگیرد. انجمن آذربایجان در تبریز و انجمن مقدس ملی اصفهان از این‌دست بودند.
انجمن مقدس ملی اصفهان، مجلس ایالتی اصفهان به‌شمار می‌رفت که اصلی‌ترین نهاد سیاسی و تصمیم‌گیری شهر اصفهان در دوره مشروطه اول بود. نخستین مجلس شورای ملی با تصویب قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی که نحوه انتخاب اعضای این مجمع و همچنین حدود و ثغور قدرت آن را اعلام می‌کرد، به‌نوعی این مجالس محلی را وارد ساختار حکومتی کرد.
در هیاهوی مشروطیت ایران، مردم اصفهان توانستند به رهبری آقا نجفی اصفهانی ظل‌السلطان - حاکم اصفهان - را از این شهر بیرون کنند. اعضای این شورا با انتخاب مردم اصفهان به شورا راه پیدا کردند و نورالله نجفی اصفهانی ریاست این شورا را بر عهده داشته است.
این انجمن بین سال‌های 1324 تا 1326 هجری قمری یعنی از مهاجرت قم تا به توپ بستن مجلس در محل چهل‌ستون اصفهان تشکیل شده‌است و تا سه دوره به فعالیت خود ادامه‌داد.
در سال 1325 ق هر طبقه‌ای از طبقات اجتماع، از جمله علما، طلاب، تجار، اصناف نمایندگان خود را در اصفهان تعیین کردند و در عمارت چهل‌ستون نخستین «انجمن ایالتی اصفهان» تشکیل جلسه داد. حاج‌آقا نورالله نجفی اصفهانی، سید ابوالقاسم زنجانی، شیخ مرتضی ریزی (از انتخابات صنفی علما)، محمد ابراهیم ملک‌التجار و محمدحسین کازرونی (از انتخابات صنف تجار)، حسن بنکدار و محمود بنکدار (از انتخابات طبقه اصناف)، میرزا محمد علی کلباسی و سید حسن مدرس از انتخابات صنف طلاب، و میرزا علی‌اکبر شیخ‌الاسلام اعضای انجمن مقدس ملی اصفهان بودند و به اتفاق آرا حاج‌آقا نورالله نجفی را به‌عنوان ریاست مجمع برگزیدند.
همچنین برای انتشار مذاکرات انجمن، سید سراج‌الدین صدر جبل عاملی روزنامه‌ای به‌نام «روزنامه انجمن مقدس ملی اصفهان» در سال 1325 ق انتشار داد. این روزنامه به‌صورت هفتگی صورت مذاکرات انجمن ایالتی را منعکس می‌کرد. مجموعاً در دور اول این نشریه 78 شماره منتشر شد. وزیر مختار سفارت بریتانیا در گزارش خود از دو روزنامه اصفهان - انجمن مقدس و جهاد اکبر - نام‌برده است که بر ضد خارجه سخن می‌راندند.
در دوران استبداد صغیر مجلس شورای ملی برچیده شد و مشروطه بر افتاد. در شهرستان‌ها نیز مشابه همین حادثه با تأخیر چندماهه رخ داد. اقبال‌الدوله حاکم جدید محمدعلی شاه در اصفهان شد. انجمن ولایتی بسته شد و روزنامه‌ها توقیف شدند. پس از فتح اصفهان توسط بختیاری‌ها، اقبال‌الدوله گریخت. صمصام السلطنه بر تخت حکمرانی اصفهان نشست و انجمن ولایتی بازگشایی شد. انتشار روزنامه‌های دیگر نیز ازسرگرفته شد. این بار سید سراج‌الدین صدر جبل‌عاملی روزنامه‌ای به‌نام «انجمن ولایتی اصفهان» منتشر کرد. این روزنامه تا سه سال بعد نیز به حیات خود ادامه‌داد.