ابتدای سال 1401 و بعد از پیشنهاد یکی از جوانان حزبی مبنی بر تهیه پادکست‌هائی در رابطه با احزاب سیاسی، این ایده در واحد انتشارات حزب اراده ملت ایران شکل گرفت که با توجه به منابع موجود، جای کتابی ساده و موجز اما کامل در حوزه تاریخ احزاب سیاسی ایران خالی است. لذا جلساتی با اساتید صاحب‌نظر برگزار شد تا شاید بتوانیم این نقیصه را جبران نمائیم. 
بعد از ساعت‌ها تفکر و تعمق و بررسی الگوهای موجود، تصمیم نهایی بر این شد که کتابی در چهار جلد مجزا و بر اساس روند تاریخی به این موضوع اختصاص یابد. الگوی کار نیز نمونه کتاب‌های تاریخ برای جوانان و نوجوانان نشر ققنوس قرار داده شد که نثری روان همراه با توضیحات ساده و موجز داشتند.
برای اینکار گروهی پنج نفره از جوانان حزبی در قالب کارگروه تاریخ احزاب سیاسی ایران در حزب شکل گرفت و ایشان تحت نظارت یک استاد شناخته شده تاریخ، کار بررسی منابع و مأخذ را برای تدوین این مجموعه چهار جلدی آغاز کردند.
با توجه به کثرت منابع و مأخذ و وسواس‌هائی که معمولاً در این‌گونه کارها وجود دارد، فرایند تدوین این مجموعه چهار جلدی به طول انجامید. لذا بر آن شدیم با استفاده از فضایی که نشریه حزب در اختیار ما قرار می‌داد، بخش‌هایی از این کتاب را به‌تدریج برای خوانندگان محترم منتشر کنیم تا زمانی که متن کامل کتاب‌ها آماده شود.

( در بخش‌های قبلی این نوشتار بعد از بحث تعاریف و اصطلاحات مرتبط با احزاب سیاسی و وضعیت احزاب در قفقاز و عثمانی؛ به شکل گیری احزاب سیاسی در ایران قبل و بعد از انقلاب مشروطه پرداختیم. اینک بخش یازدهم این نوشتار در مورد مجلس سوم تقدیم می‌گردد. )

بخش یازدهم: 
در بخش نهم و دهم این نوشتار در مورد تشکیل مجلس دوم مشروطه و جناح بندی احزاب در آن صحبت کردیم. در این شماره می‌پردازیم به  مجلس سوم.

دومین دوره مجلس شورای ملی پس از یک سال و 4 ماه و 21 روز وقفه از پایان یکمین مجلس شورای ملی، در تاریخ 24 آبان ماه 1288 خورشیدی مطابق با دوم ذیقعده 1327 بازگشایی شد. این مجلس در تاریخ 26 آذر ماه 1290 برابر با 26 ذی الحجه 1329 هجری قمری و پس از برگزاری 331 جلسه به کار خود پایان داد. پس از پایان کار این مجلس دوران موسم به فترت آغاز شد و افتتاح و بازگشایی مجلس بعدی سه سال به طول انجامید.
سومین دور مجلس شورای ملی نیز پس از سه سال وقفه در تاریخ 14 آذر 1293 خورشیدی برابر با 17 محرم 1333 قمری توسط احمد شاه قاجار افتتاح گردید. دوره سوم مجلس شورای ملی به علت شروع جنگ جهانی اول بیش از یک سال دوام نیافت و در تاریخ 21 آبان 1294 پایان یافت.
احمدمیرزا قاجار پس از درگذشت پدربزرگش مظفرالدین‌شاه و با آغاز سلطنت پدرش به ولایت‌عهدی او انتخاب شد. پس از خلع محمدعلی‌شاه، دیدگاهی مطرح بود که به سلسله قاجار پایان داده شود و سلسله‌ای نو به روی کار آورده شود. اما مشروطه خواهان بیم آن داشتند که برکناری قاجاریه منجر به نقض بند هفتم قرارداد ترکمنچای شود و زمینه‌ساز رویارویی کشور با روسیه تزاری را فراهم آورد. مطابق این بند روس‌ها تنها فرزندان و نوادگان عباس میرزا را به عنوان وارثان تاج و تخت ایران به رسمیت می‌شناختند و با وجود اینکه تزارها مشکلی با برکناری اشخاص از پادشاهی نداشتند؛ اما خود سلسله و این خط جانشینی مورد حمایت آن‌ها بود. به هر حال پس از بحث و گفتگوهای طولانی و تلاش برای حفظ بند 37 از قانون اساسی مشروطه بنا به نظر مجلس عالی که متشکل از مشروطه‌خواهانی بود که تهران را فتح کرده بودند، قرار بر این شد تا احمدمیرزا پسر ارشد پادشاه مخلوع به عنوان شاه جدید انتخاب شود. اما والدین شاهزاده نوجوان که قرار بود به تبعید فرستاده شوند، میل آن را نداشتند که از فرزند خود جدا شوند.
 اما در نهایت رضایت دادند که پادشاه کوچک را در اختیار هیئت فرستادگان مشروطه خواهان قرار دهند. چون احمدشاه به دلیل صغر سنی بر اساس قوانین اساسی مشروطه نمی‌توانست سلطنت را به عهده بگیرد برای او  نایب‌السلطنه تعیین شد. اولین نایب‌السلطنه احمدشاه، بزرگ ایل قاجار عضدالملک بود. او مرد کاردانی بود و تلاش کرد تا وضعیت ناخوشایندی را که در زمان حکومت محمدعلی‌شاه به وجود آمده بود آرام کند. همچنین هیئتی از سیاستمداران با تجربه نیز تشکیل شد که تا زمان برپایی مجلس جدید حکومت کشور را در دست بگیرد. این هیئت مستوفی الممالک را به عنوان وزیر دربار و حکیم الملک را به عنوان دست راست او انتخاب کرد. حکیم‌الملک یک تسویه سیاسی را رهبری کرد و تعدادی از مقاماتی را که به فساد و ناکارآمدی متهم بودند را مرخص نمود. پس از فوت عضدالملک، ناصرالملک در 31 شهریور 1289 مجلس در فردای آن روز رأی به انتخاب ابوالقاسم خان قراگوزلو ناصرالملک به عنوان نایب السلطنه داد.  ناصرالملک مجموعا 46 ماه نایب‌السلطنه ایران بود. ناصرالملک، سپهدار تنکابنی را مأمور تشکیل کابینه کرد و از او خواست به بهانه اینکه دیگر خطری مشروطیت را تهدید نمی‌کند مجاهدین را خلع سلاح کند. در رویداد اخراج مورگان شوستر آمریکایی زمانی که مجلس دوم به اولتیماتوم روس‌ها تن نداد، ناصرالملک مجلس را منحل کرد. در نتیجه این اقدام دومین دوره مجلس شورای ملی نیز پیش از سر آمدن مهلت قانونی در تاریخ 3 دی ماه 1290 هجری شمسی منحل شد و گروه‌های بسیاری از نمایندگان و هیئت دولت به فرمان نایب‌السلطنه تبعید و تعداد زیادی از جراید آزادی‌خواه توقیف شدند. بدین ترتیب عملاً نوعی دیکتاتوری به وجود آورد که استبداد ناصرالملکی نامیده شده است. او از برگزاری انتخابات مجلس برای دو سوم تا زمانی که احمدشاه به سن قانونی نرسیده بود خودداری کرد.
افتتاح مجلس سوم شورای ملی -پس از سه سال- جانی دوباره به حکومت مشروطه بخشید. مجلسی که در 79 جلسه خود به مباحثی همچون ضعف مالی دولت، بروز اغتشاشات، بسط دخالت دولت‌های انگلیس و روس، احزاب سیاسی پرداخت اما با گسترش جنگ جهانگیر اول، مجلس منحل شد تا بار دیگر حکومت قانون در ایران عقیم شود.
ناصرالملک قاجار نایب السلطنه در برابر فشار افکار عمومی و احزاب به‌ویژه کوشش و فعالیت انجمن ایالتی تبریز و فعالیت حزب دموکرات، ناگزیر فرمان انتخابات دوره سوم مجلس شورای ملی را به نام احمدشاه صادر کرد تا اندکی بعد انتخابات شروع شود. در همین زمان احمدشاه نیز به سن قانونی رسید و به طور رسمی تاجگذاری کرد و مجلس سوم آغاز شد اما به دلیل شعله‌ور شدن آتش نخستین جنگ جهانی در 23 آبان 1294 خورشیدی با کمتر از یک سال فعالیت منحل شد و به کار خود پایان داد.
هنگامی که انتخابات برای مجلس سوم در جریان بود در ولایات گمان می رفت که حزب دموکرات در انتخابات مجلس سوم شکست خواهد خورد و محافل سیاسی معتقد بودند که این بار از حزب دموکرات که یک حزب دست چپی اصلاح‌طلب و انقلابی بود، فردی به مجلس راه پیدا نخواهد کرد زیرا شایعاتی هم توسط ناصرالملک و ماموران انگلیسی منتشر می شد و همگان گمان می بردند که این حزب به صورت کلی متلاشی خواهد شد. چنانکه سفیر انگلیس در بخشنامه محرمانه خود به نمایندگان سیاسی انگلیس در ایران نوشت که «کلک دموکرات ها کنده شده است» اما در حقیقت دموکرات ها در ولایات ریشه دوانیده و در خراسان، اصفهان، فارس و کرمان اکثریت با آنها بود.
روزنامه‌های این دوره مسایل انتخابات را بسیار فعالانه تعقیب می‌کردند و علاوه بر بیان فضای حاکم بر انتخابات و بازار داغ خرید و فروش رای از حضور پرشور مردم در گرفتن تعرفه نیز خبر می دادند. بر اساس این اخبار تعداد آرای این دوره نسبت به دوره‌های قبل افزایش داشت. کار انتخابات این دوره به کندی پیش می‌رفت تا حدی که مجلس قبل از خاتمه انتخابات با حضور 68 نفر نماینده افتتاح شد و در تمام دوره مجلس، کار انتخابات ولایات ادامه داشت و نمایندگان به تدریج وارد مجلس می‌شدند.
به هر ترتیب در پایان انتخابات مشخص شد که دموکرات‌ها 31 کرسی، اعتدالی‌ها 29، هیات علمیه 14 و بی‌طرف‌ها که با دموکرات‌ها ائتلاف کرده بودند 20 نماینده به مجلس راه یافته‌اند. بنابراین مجلس سوم شورای ملی با چنین ترکیبی و در 13 آذر 1293 خورشیدی و در حالی که آتش جنگ جهانی اول قسمت عمده اروپا را فراگرفته و رفته‌رفته به ایران نزدیک می شد، توسط احمدشاه افتتاح شد. ریاست حزب دموکرات با سلیمان میرزا اسکندری بود و در مجلس اهدافی همچون رسیدگی به کارنامه دولت در سه سال فاصله میان مجالس دوم و سوم، مجازات خائنین و اجرای اصلاحات در زمینه‌های مالی، فرهنگی و سربازگیری را دنبال می‌کرد.
سیدحسن مدرس در صدر فراکسیون دیگری از مجلس بنام هیات علمیه بود که 14 عضو داشت و به نسبت دو حزب دموکرات و اعتدال در اقلیت به سر می‌برد. البته برخی نمایندگان روحانی که در گروه‌ها و فراکسیون‌های دیگر مجلس عضو بودند، در بعضی موارد موافق هیات علمیه بوده و در موافقت با آن رای می‌دادند. این فراکسیون در پی اهدافی همچون حمایت از فقرا، حفظ شریعت، هماهنگی قوانین با مقتضیات مملکت و مخالفت با قوانین بیگانه با اسلام، بویژه اصلاح قانون عدلیه و لایحه قانون جزا بود.
با حذف هر گونه شرطی برای انتخاب شدن در قانون انتخابات در دوره سوم مجلس شورای ملی تغییرات جالب توجهی از لحاظ طبقات، تحصیلات و مشاغل مربوط به نمایندگانی که وارد پارلمان شدند، صورت گرفت. به این صورت که تعداد ملاکین و روحانیون-با 49 درصد نمایندگان-  افزایش یافت در حالی که تعداد بازرگانان و صاحبان مشاغل آزاد کمتر از مجلس دوم بود. افزایش روحانیون در مجلس سوم به طور استثنایی از همه دوره‌های دیگر بیشتر بود. 
در خصوص تحصیلات نمایندگان هم باید گفت که 13 درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد اجتهاد بودند، 21 درصد نمایندگان دارای تحصیلات قدیم در حد مدرسی بودند، 35 درصد نمایندگان تحصیلات قدیم در حد سطح داشتند، چهار درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در سطح دکتری بودند، 13 درصد تحصیلات جدید و در سطح لیسانس داشتند و 2 درصد نمایندگان دارای تحصیلات جدید و در سطح ابتدایی بودند.
پس از افتتاح و به شروع به کار مجلس سوم شورای ملی، حکومت مشروطه که در دوره نیابت ناصرالملک و پس از انحلال مجلس دوم در حقیقت از میان رفته بود، جانی دوباره گرفت و در وضع جراید و فعالیت آنها نیز گرمی و شور و هیجانی پدید آمد. چنانکه روزنامه نوبهار ارگان دموکرات ها به مدیریت ملک الشعرای بهار، روزنامه شورا به مدیریت ناصرالاسلام گیلانی و ارگان اعتدالیون، روزنامه مستقل رعد به مدیریت سیدضیاءالدین طباطبایی و روزنامه هفتگی عصر جدید به مدیریت متین‌السلطنه در تهران دایر شد و روزنامه های دیگری همچون ستاره ایران وابسته به حزب دموکرات و بامداد روشن هوادار اتحاد اسلام و جرایدی نظیر آنها انتشار پیدا کردند.
مجلس سوم شورای ملی در طول فعالیت خود 79 جلسه تشکیل داد. موضوع هایی همچون به هم ریختن تمرکز قدرت، ضعف مالی دولت، بروز اغتشاشات، بسط دخالت دولت‌های انگلیس و روس، احزاب سیاسی و… که با مشروطه آغاز شده بود در مجلس سوم گسترش یافت.
به هرترتیب قوانینی که این مجلس در طول عمر پرتلاطم خود به تصویب رساند عبارت بودند از:
- قانون تشکیلات وزارت عدلیه مصوب 15 خرداد ماه 1294 خورشیدی
- قانون مالیات مستغلات مصوب 9 شهریور 1294 خورشیدی که به منظور ایجاد درآمدهای جدید برای دولت پیشنهاد شده بود که این اقدام با تفکر نوگرایانه دموکرات‌ها مبنی بر اخذ مالیات‌های غیر مستقیم هماهنگی داشت.
- قانون سربازگیری مصوب 9 آبان 1294 خورشیدی
- قانون منع خروج طلا و نقره مصوب 7 اردیبهشت 1294 خورشیدی که با توجه به مشکلات اقتصادی کشور اقدامی اساسی محسوب می‌شد.
- لغو قانون اختیارات 23 جوزا مصوب 26 اسفند 1293 خورشیدی که دست خارجیان را از گمرکات ایران کوتاه کرد.
یکی از ویژگی‌های مجلس سوم شورای ملی آن بود که از برگزاری جلسه های عمومی برای بررسی مسایل سیاست خارجی اجتناب می‌کرد اما نمایندگان این دوره در ارتباط با امور مربوط به دولت و حتی بحران‌های کابینه بر برگزاری علنی جلسه‌ها اصرار داشتند.
جنگ جهانی اول تداوم پیدا کرد. نیروهای روس تا قزوین پیش آمدند و تهران به شدت مورد تهدید قرار گرفت. پس از حرکت نیروهای روسیه به طرف تهران، شماری از نمایندگان مجلس به نشانه اعتراض به تجاوز قوای بیگانه به کشور و نادیده گرفتن استقلال و تمامیت ارضی ایران به طرف قم حرکت کردند. نمایندگان مهاجر در قم کمیته دفاع ملی را تشکیل دادند، کمیته‌ای که از حضور چهره‌های مطرحی چون سلیمان میرزا، میرزا سلیمان‌خان، میرزا محمدعلی خان کلوب و... بهره می‌برد.
در این میان، احمد شاه نیز تصمیم به تغییر پایتخت گرفت و در تلگرافی به دولتین روس و انگلیس اطلاع داد. خبر تصمیم‌گیری احمدشاه برای خروج از تهران، سفرای روس و انگلیس را به تکاپو واداشت تا شاه را از این تصمیم بازدارند. در نهایت احمدشاه را تهدید کردند که اگر از تهران خارج شود، پدرش را به جای وی به سلطنت خواهند نشاند. احمدشاه که اوضاع را چنین دید به شرط انصراف روس‌ها از ورود به تهران از رفتن به اصفهان خودداری کرد. 
در پی حضور اکثریت نمایندگان مجلس در قم جلسه 23 آبان 1294 خورشیدی مجلس سوم شورای ملی از اکثریت افتاد و تعطیل شد تا عمر سومین مجلس ایران حتی به یک سال هم نرسد.