مهشید قاسمی
آب در زندگی انسان نقش حیاتی دارد و برای توسعه در بخش های کشاورزی, صنعت و توسعه انسانی ضروری است. یکی از اهداف توسعه پایدار دسترسی به آب آشامیدنی سالم برای همگان تا سال 2030 است. سلامتی انسان بیش از هر چیز به آب سالم و بهداشتی بستگی دارد و حیات انسان در گرو آب سالم می باشد. از اینرو سیاست مداران باید مسایل مربوط به آب را در راس برنامه های خود قرار دهند.
توزیع منابع آبی در سطح زمین متوازن نیست و علاوه بر این تغییرات اقلیم، نوسان های شدید بارشی، آلودگی ناشی از مصرف کودها و سموم دفع آفات، دفع فاضلاب ها و دیگر منابع آلوده‌کننده، موجب کاهش منابع آبی سالم شده است. با افزایش جمعیت و رشد شهر نشینی در جهان، مصرف و نیاز به آب نیز به صورت تصاعدی رو به افزایش است و تأمین آب سالم به میزان کافی به یکی از معضلات جوامع بشری تبدیل شده است.
طبق گزارش سازمان ملل تا سال 2050 هدر رفت و آلودگی منابع آب بهره برداری ناکارآمد و بی توجهی به پایداری منابع آب، حدود پنج میلیارد نفر را تحت تاثیر قرار می دهد که از مهمترین موانع توسعه پایدار خواهد بود. حتی در کشورهای توسعه یافته و پرآب مانند آمریکا نیز بحران آب با توجه به خشکسالی ها و آتش سوزی سال های گذشته به یک معضل جدی تبدیل شده است. مهمترین کانون های بروز تنش آبی، قاره آسیا است که با 60 درصد جمعیت جهان فقط 30 درصد ذخایر آب شیرین را در احتیار دارد.
سیاست های افزایش جمعیت، روند افزایشی شهر نشینی، مهاجرت از روستا به شهر به دلیل کمبود منابع آب و تاثیر و مشکلاتی بر زندگی انسان ها ایجاد خواهد کرد. چالش اصلی افزایش جمعیت، کنترل و کاهش فقر است، همچنین باید حفاظت و پایداری محیط زیست و عدالت اجتماعی را تضمین کرد. در کشورهای در حال توسعه که محدودیت دسترسی به آب سالم و قابل شرب دارند، زنان و دختران مسئولیت جمع آوری آب را بر عهده دارند که انجام این کار، نابرابری جنسیتی است و زنان از اشتغال یا تحصیل باز می مانند.
اساس توسعه پایدار وابسته به آب است و هرگونه بروز مشکل در تامین و امنیت آب توسعه و رفاه انسان را تحت الشعاع قرار می دهد. 8 مورد از اهداف توسعه پایدار به صورت مستقیم به آب و منابع آب سالم مربوط می شود، سلامتی و رفاه، آب سالم، انرژی پاک، پایداری جوامع، اقدامات تغییر اقلیم، زندگی زیر آب، زندگی روی زمین، همچنین اهدافی هم بدون آب قابل تحقق نیست از جمله کاهش فقر، کاهش گرسنگی، کاهش نابرابری، ساخت نوآوری.
مسئله آب رکن اصلی امنیت ملی و توسعه اقتصادی کشورها می باشد. در گذشته مشکلات آب در مقیاس ملی بوده است، اما اکنون مسته ابعاد ملی، منطقه ای و در آینده ابعاد جهانی بروز خواهد کرد و تهدیدی برای صلح جهانی خواهد بود. 214 رودخانه در جهان وجود دارد که حوزه آبریز مشنرک بین دو یا چند کشور دارند که هیچ قانون و ضمانت اجرایی برای تخصیص آب آنها وضع نشده است. مانند هیرمند، که در چند سال اخیر ماه منجر به درگیری بین نیروهای مرزی ایران و افغانستان و شهادت تعدادی از جوانان کشور گردید.
بخش عمده مدیریت آب در کشور، بر عهده وزارت نیرو می باشد. چند وزارتخانه و سازمان دیگر نیز وظیفه بخشی از مدیریت آب را بر عهده دارند، که متاسفانه برنامه ریزی و هماهنگی کافی بین ارگان های مسئول در پایین سطح ممکن می باشد که یکپارچگی مدیریت آب را ناکارامد کرده است. مدیریت آب فرابخشی است که لازم است توجه همه تصمیم گیران و مدیران در این مسئله جلب شود. حفاظت و بهره برداری بهینه و پایدار از منابع آبی مانند هر نوع توسعه دیگری نیازمند برنامه مدیریتی است که مشتمل بر مراحل و گام های خاص خود است و باید با اولویت بندی و برنامه اجرایی مدون به اجرا گذاشته می شود. هدف اصلی مدیریت کیفیت، تضمین پایداری کمیت و کیفیت منابع آب به منظور تأمین مصارف مختلف است.
محدودیت های منابع آبی در ایران شامل:
• رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای دستیابی به آب با کیفیت بهتر.
• رشد تقاضا و تشدید رقابت بین نیازمندی های آبی بخش های مختلف (کشاورزی، صنعت و شرب).
• عدم تناسب توسعه و استقرار مراکز جمعیتی و صنعتی با پتانسیل منابع آب تجدید شونده.
• محدودیت منابع آب تجدید شونده و کاهش شاخص سرانه آب.
• افزایش مصرف سرانه آب ناشی از ارتقاء سطح رفاه و بهداشت مردم.
• بحران ناشی از خشکسالی ها و نوسانات جوی و برداشت بیش از حد از آب سفره های زیرزمینی.
• روند رو به رشد آلودگی منابع آب ناشی از عملکرد بخش های مختلف صنعتی، کشاورزی و انسانی.
• محدودیت منابع مالی جهت سرمایه گذاری.
• عدم توازن بین تعرفه ها و قیمت تمام شده ناشی از اعمال محدودیت های قانونی برای منطقی ساختن قیمت خدمات.
• محدودیت های قانونی برای منطقی ساختن قیمت خدمات آب و فاضلاب.
• عدم وجود شرایط مناسب برای اعمال بنگاه داری اقتصادی در شرکت های آب و فاضلاب.
• نگرش سنتی به آب به عنوان کالای ارزان و قابل دسترس.
• افزایش قیمت تمام شده محصول بدلیل لزوم انتقال آب از دور دست و تصفیه آب های با کیفیت پایین.