کتاب پیشرو اثری است از فخرالدین عظیمی که بحران دموکراسی در ایران را از سال 1320 تا 1332 مورد بررسی قرار میدهد. در سال 1941 انگلیسها و روسها ایران را اشغال کردند. رضاشاه تحتفشار انگلیس مجبور به کنارهگیری شد و این اتفاق، یکی از پرتلاطمترین دورههای تاریخ سیاسی مدرن ایران را به دنبال داشت. ایران صحنه آشفتگی سیاسی گشت و فراگیرنده جناحها و سازمانهای متعددی شد که اعتقادات ایدئولوژیک آنها از چپ کمونیستی تا راست مذهبی را در بر میگرفت.
هدف اصلی “فخرالدین عظیمی” در “بحران دموکراسی در ایران” توصیف مجموعهای از عوامل پیچیده از جمله مقررات و محدودیتهای قانون اساسی است که مانع از پیدایش و توسعه یک حکومت پارلمانی باثبات، در ایران آنهم در فاصله زمانی خاتمه پادشاهی رضاشاه در شهریور 1320 تا سقوط دولت دکتر مصدق در مرداد 1332 در ایران شد. سناریوی ناشی از شرایط پیشآمده سبب شد که ایران خود را در یک بنبست مزمن و درعینحال تجزیهکننده ببیند و بحرانهای سیاسی متعددی را به خود ببیند.
هدف اصلی این بررسی، شرح و توضیح مجموعه عوامل پیچیدهای ازجمله مفاد و محدودیتهای ناشی از قانون اساسی است. عوامل مزبور موجب قدرت بیش از اندازه مجلس، اختیارات و امتیازات مستحکم و ریشهدار سلطنت، آسیبپذیری، ضعف و بیثباتی کابینهها میگردید. وضع ناشی از عوامل مذکور که بهصورت بن بستی سیاسی و بحرانهایی پیاپی ظاهر شد، بر آزمون و تجربه دموکراسی در ایران که در اینجا به معنایی محدود، یعنی حکومتی انتخابی یا پارلمانی بهکاررفته است، به سنگینی سایه افکند.
این اثر همچنین به دنبال توضیح این موضوع است که چرا تنها تجربه طولانی ایران با دموکراسی پارلمانی، محکوم به شکست بود. اقتدارگرایی و فقدان جامعه مدنی واقعی که ناشی از ناکامیهای این دوره بود، تبیینی از مشکلات مستمر ایرانیان به دست میدهد که تا امروز هم با آن دستبهگریبان است. این مطالعه از نظر گستردگی و عمق پردازشِ موضوع و همچنین استفاده وسیعی از منابع فارسی و سایر زبانها نمونهای، بیهمتاست.
کتاب با تصاویری از شخصیتهای سیاسی دوران موردبحث، همراه گشته و در بخش پایانی با عنوان (سخن آخر) شرح اجمالی رویدادهای مهم دوران رضاشاه تا کنارهگیری او در 1320ش درج گردیده است. صفحات پایانی کتاب به یادداشتها، مراجع، کتابشناسی فارسی و خارجی و فهرست نامها اختصاصیافته است. نویسنده در مقدمه کتاب اذعان میدارد که در این اثر سعی نموده تصویری متعادل از عملکرد رضاخان ارائه دهد.
علیرضا مالمیر