نوشته: زهره رحیمی
بسیاری کسان، پس از خرداد پرحادثه‌ی 76 که وعده شیرین تغییر در جان جوانان رخنه کرده بود، رخدادهای 88 را مُهر پایانی بر هرگونه امید اصلاح و انعطافی در ساختار صُلب قدرت، برای تغییر و تحول بسوی مطالبات مدنی و شهروندی می‌شمارند. 88 و تصمیمات حکومت برای مواجهه با آن، تأثیرات عمیق دیگری بر مسیر دراز و پر پیچ‌وخم توسعه در ایران گذاشت. این بهانه‌ی ماست برای مرور شعارهای اعتراضی با این مبدأ زمانی که از آن پس، فواصل اعتراضات و مخالفت‌ها بمراتب کوتاه‌تر شد.
شعارهای خیابانی و میدانی چه آنها که در سخن آید و چه آنها که بر دیوار و زمین و هر صفحه‌ی ممکنی نقش می‌بندد، کارکردها و ظرفیت‌های متفاوتی دارند. غیراز کارکرد رایج آن که پیامی اعتراضی است، جایگاهی برای رشد فردیت معترضان بشمار می‌آید. بویژه آنهنگام که در شعار، از واژه‌های بسیار شخصیِ “من” بهره گرفته می‌شود چونان زمانی که گفته می‌شود “رأی من کو؟” یا “من هم، مهسا هستم”.
از دیگر کارکردهای شعاردهی، نیرومندسازیِ نیمه‌ی جمعی ما و استوارکردن همبستگی است. نظیر آنزمان که فریاد می‌زنند “ما گر ز سر بریده می‌ترسیدیم، ...”
لازم به تأکید است که میدان شعار، در تسخیر یک جریان و یک صدا نیست و درنظر گرفتن پیکری مطلقاً همگن برای اعتراضات، نوعی خطای تحلیلی یا کوچک‌شماری اجزای آنست. به این معنا که، صداهای اقلیتی هست که چون کمتر فرصت بروز پیدا می‌کنند در چنین هنگامه‌ای در خیل فریادها فراغتِ نیوشیدن می‌یابند. اینها برخی از کارکردهای “شعار” است که در بررسی‌ها نباید از نظر پنهان بماند. در عین‌حال در میانه‌ی حرکات اعتراضی، شعارها حائز جلوه‌های بصری و گرافیکی خواهند شد و این امر تأثیرات جدی روی فضا و مکان و ادراک شهری شهروندان می‌گذارد. گویی پس از روزگار شعار، معنای خیابان و پل و جدول دیگر همان سازه‌های فولادی و سیمانی نیست.
شعارها در واقع همان مبارزات و اعتراضاتی است که می‌خواهیم در خیابان رقم بزنیم و حالا مسئولیت آن را بر گردن واژه‌ها می‌اندازیم. شعارنویسی و شعاردهی، در حقیقت یک کنش نوشتاری و یک اجرای سیاسی است.
شعارهای اعتراضی و مطالبه‌گرانه می‌توانند در انواع دسته‌بندی‌ها بگنجند. بطور مثال تقسیم‌بندی شعار از منظر حوزه هدف، که می‌تواند محلی، ملی یا فراملی باشد. تقسیم از منظر رویکرد؛ مثل حفظ وضع موجود، اصلاح، تحول و یا دگرگونی. در ضمن شعارها از نظر ساختاری می‌توانند صورتِ یک تقاضا یا اعلامیه یا فراخوان و یا گواهی‌دادن را به خود بگیرند. همچنین شعار را می‌شود از زاویه شعاردهندگان و در نظرگرفتنِ مولفه‌های جنسیتی، سنی، قومی، جغرافیایی و قشری دسته‌بندی نمود. امروزه نرم‌افزارهای مختلفی برای تحلیل شعارها و گفتارها در اختیار است که با درجات خفیفی از خطا، ما را در تحلیل و فهم کلان و کلی از آنچه از سوی اعتراض‌کنندگان، خوانده یا نوشته شده است، یاری می‌کند. ما می‌توانیم در حرکت‌های اعتراضی دست به تحلیل معنایی پیام‌ها بزنیم. اینکه تا چه میزان اتعکاسی از خشم، ترس، ناامیدی، یا نخواستن هستند. یا از منظر مخاطب به تحلیل آنها بپردازیم و اینکه هر شعاری در واقع چه شخص یا شخصیت یا گروه و جریانی را آماج می‌کند. در کنار این دو شکل از تحلیل، تحلیل بصری شعار و مضامینی را که نشانه می‌رود، نوع دیگری از انواع تحلیل‌های ما را در بر می‌گیرد که بی‌تردید به شکل عمیق‌تری تأثیر خواهد گذاشت.
در جنبش‌ها، انقلاب‌ها، اعتراض‌ها و تحرکات خیابانی که در سراسر دنیا نمونه‌های مکرر آن تجربه شده و می‌شود، شعارها حول محور سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و یا ترکیبی از اینها تنظیم می‌شود. اینکه فقر، محرومیت، نابرابری اقتصادی، فقدان رفاه و رشد و توسعه را منظور می‌کنند یا اینکه حقوق سیاسی، اصلاح نظامات، تغییر نهادها و ساختارها، روابط و مناسبات حکمرانی، قوانین و سیاست‌ها را هدف می‌گیرند. یا بر محور حقوق شهروندی، آزادی‌های مدنی، حفظ محیط‌زیست، امنیت و برابری، طرح می‌شوند. در هر حرکت اعتراضی و مشابه آن می‌تواند یکی از این محورها و یا همزمان همه آنها منظور مشارکت‌کنندگان باشد. شعارها می‌توانند میهن‌پرستانه، آزادی‌خواهانه، عدالت‌جویانه، صلح‌طلبانه، حقوق بشری و یا همزمان آمیخته‌ای از تمامی این تمناها باشند.
به هرحال باید در فرایند بررسی شعارها به این مهم توجه داشت که آنان تا چه میزان از پختگی، عمق، سازمانی بودن و بسیج‌کنندگی برخوردارند یا چقدر عوامانه و کمتر پخته هستند. بی‌تردید فراگیری و پرکاربرد شدنِ برخی شعارها صرفاً نشان از محبوبیتِ معنایی آن نیست بلکه عواملی همچون سادگی شعار، سهولت بیان، فهم سریع و فراگیر، در خاطرماندن آن، همگی در تکرار و تأکید آن تأثیر می‌گذارند. از این مهم نیز غافل نمانیم که فضای مجازی و مناسبات آن تاثیری متقابل و آشکار بر نوع و عبارت شعارهای خیابانی و میدانی و این گفتارها و نوشتارهای سیاسی می‌گذارد.
آنچه مسئله مهم و جان کلام در این مقال است این که مردمان معترض در جای‌جای جهان که گاه، جان عزیز خویش در کف می‌گیرند و خود را علیرغم هزاران وسوسه و آرزوی زیستن، در معرضِ نبودن و ناامنی قرار می‌دهند و چتر امنیت خویش را بی‌پروا می‌درانند، شایسته‌ی ادای سخنانی ممتاز و فخیم‌اند. گفتارها و نوشتارهای اعتراضی چه در قامت فریاد و چه در قامت دیوارنوشت، نه تراوشات و برون‌ریزی‌های هیجانی و از سر شور، که بشارت آینده‌ای را می‌دهند که آرزو می‌کنیم و آیه‌ی روزگاری هستند که در تمنای ساختن‌اش هستیم. پس هرچه بشکوه‌تر و پرمعناتر باشند، آن تصویر، امیدبخش‌تر و فرهمندتر خواهد بود.
در پایان نیز به این نکته بپردازیم که جریان‌شناسی شعارهای اعتراضی در یک جامعه می‌تواند تحلیل مناسبی از وضعیت حال و آینده‌ی آن در اختیار ما بگذارد. اینکه محتوای اعتراض از یک مسئله‌ی محدود و خُرد، به محورهای گسترده و کلان کشیده شود. اینکه خواستِ اصلاح و بهبود، به دگرگونی و براَفکنی مایل گردد. اینکه حق‌خواهان و بی‌دادگران از جماعتی خاص، به جمعیتی بیشینه از نان‌آوران، آزادی‌خواهان و بشردوستان بدل گردند. همه و همه هشدارهایی است که چنانچه مخاطبانش به‌موقع و به‌قدر، به آن حرمت نگذارند، سرانجامی ناخواسته و سرنوشتی ناخوش را تجربه خواهند نمود.