چاپ

به گزارش نشریه حزب اراده ملت ایران، کمیته سیاست و تنظیم‌گری انجمن علوم سیاسی ایران در تاریخ 26 شهریور 1399 نشستی با موضوع “بررسی طرح نظام انتخابات تناسبی در انتخاب اعضای شوراهای شهر و روستا” با حضور دکتر مهدی مختاری، مدرس دانشگاه تهران، دکتر محمدرضا شمسا، پژوهشگر و دکتر جعفر قادری، نماینده مردم شیراز در مجلس شورای اسلامی و طراح طرح برگزار کرد.

قادری در ابتدا با توجه به نوع نظام انتخاباتی حاکم بر جمهوری اسلامی ایران( نظام انتخابات اکثریتی) به ایرادات موجود در این نوع از نظام انتخاباتی اشاره کرد و افزود: عدم توجه به تنوع سیاسی، قومی و قبیله ای، حاکمیت اقلیت منسجم بر اکثریت غیرمنسجم، نادیده گرفته‌شدن رقابت‌های درون‌جریانی از مشکلات این نوع نظام انتخاباتی است.

بررسی طرح نظام انتخابات تناسبی در انتخاب اعضای شوراهای شهر و روستا

وی عنوان کرد: انفصال و جدایی نمایندگان از یک جریان سیاسی پس از انتخابات، عدم پذیرش مسئولیت و پاسخگویی جناح پیروز در قبال عملکرد نمایندگان منتخب و فقدان یک نظام حزبی را می توان به عنوان مشکلات این نوع از نظام انتخاباتی مطرح کرد.
وی راهکار غلبه بر مشکلات مطرح شده را حرکت به سمت نظام انتخاباتی تناسبی ذکر کرد و گفت: در نظام انتخابات تناسبی علاوه بر توجه به گروه‌ها و اقلیت‌های مختلف، شرایطی فراهم می‌گردد تا نمایندگان کارآمد و شایسته مجدداً انتخاب شوند.
در این نوع از نظام انتخاباتی اگرچه سهم جناح های مختلف از قدرت در دوره‌های مختلف متغیر است، اما هیچ جناحی حذف نمی شود که این امر به کنترل قدرت و جلوگیری از فساد کمک فراوانی می‌کند.

وی ادامه داد: در مجلس هشتم یکی از مواردی که مورد بررسی قرار گرفت، استانی‌شدن حوزه انتخابات بود که با مخالفت شورای نگهبان مواجه شد. زیرا در صورتی که نظام انتخابات اکثریتی در سطح استان اجرا می‌شد، این امر می‌توانست به حذف کامل یک جریان قومی، مذهبی یا سیاسی منجر شود.
این مدرس دانشگاه عنوان کرد: در نظام انتخابات تناسبی این فرصت فراهم می شود تا افراد مستقل هم مشارکت کنند و حتی بتوانند ائتلاف‌هایی بر پایه‌ی تخصص، مذهب یا قومیت ایجاد نمایند.
در مجموع اصلاح نظام انتخاباتی می‌تواند زمینه شکل‌گیری احزاب پاسخگو را فراهم نماید، با عدالت اجتماعی سازگارتر باشد، به رقابت‌های درون جریانی کمک کند، شرایط همکاری و تعامل جریان‌های مختلف را ایجاد نماید و با ایجاد شرایط مناسب برای حضور افراد متخصص، فرایند قانون گذاری را فرایندی تخصصی نماید.

بررسی نظام‌های انتخاباتی را به دو دسته اکثریتی و تناسبی

مختاری به ارائه دیدگاه‌های خود پیرامون نظام انتخابات تناسبی پرداخت. وی نخست نظام‌های انتخاباتی را به دو دسته اکثریتی و تناسبی تقسیم کرد و گفت در سه دهه اخیر ترکیبی از این دو با هم پدیدار شده است.

وی ادامه داد: مهمترین هدفی که در نظام انتخاباتی اکثریتی دنبال می‌شود، این است که با یک روش ساده یک حکومت کارآمد برای مدت زمان مشخص به اداره امور بپردازد و برای این منظور، لازم به کسب همه آراء نیست.
وی یادآور شد: بهترین نمونه در این مدل کشور انگلستان است. البته به دلیل وجود نظام دو حزبی در این کشور، حزبی که دارای اکثریت نسبی است، اکثریت مطلق را نیز دارد.
مهمترین امتیاز این نوع از نظام ثبات دولت و مهمترین عیب آن بی‌عدالتی است. این بی‌عدالتی را میتوان در خصوص انتخابات ایران نیز مشاهده کرد. برای نمونه در انتخابات مجلس در شهر تهران این بی‌عدالتی مشاهده می‌شود و برخی از جریان‌ها می‌توانند با اقلیت آرا قدرت را در اختیار بگیرند.

در نظام تناسبی بر عدالت تأکید می‌شود

این مدرس دانشگاه افزود: در نظام تناسبی بر عدالت تأکید می‌شود و در واقع برای جبران بی‌عدالتی های موجود در نظام انتخابات اکثریتی ابداع شده است. در اینگونه از نظام‌های انتخاباتی، تلاش می‌شود تا بین میزان آراء یک حزب سیاسی و سهم آن حزب از کرسی‌های پارلمان یا شورا، تناسب دقیقی ایجاد شود. مهمترین مزیت این نظام عدالت و مهمترین ایراد آن بی‌ثباتی است. در مجموع امروزه تمایل به این نظام بیشتر شده است.

وی تاکید کرد: در رابطه با انتخابات شوراها عمدتاً نظام انتخاباتی اکثریتی مورد پذیرش قرار گرفته است و نظام انتخاباتی تناسبی کمتر استفاده شده است. یکی از امتیازات نظام انتخاباتی اکثریتی البته به شرط کوچک بودن حوزه، شناخت فردی نسبت به کاندیدای مورد نظر است
یعنی به سبب کوچک بودن حوزه، کاندیدای محلی عمدتاً به جای توجه به مسائل حزبی و کلی‌تر بر مسائل محلی متمرکز می‌شود که این امر امتیازی برای انتخابات محلی محسوب می‌شود.
به همین دلیل مدل تناسبی در زمینه انتخابات شوراها با استقبال کمتری همراه بوده است. در ادامه، مختاری دلایل عدم موافقت خود با این طرح را نبودن فرمول تناسبی در آن و سخن از ائتلاف به جای ایجاد احزاب برشمرد.
وی یادآور شد: در انتخابات محلی مسئله ارتباط چهره به چهره و شناخت فردی از اهمیت زیادی برخوردار است. همچنین پیچیدگی‌های نظام تناسبی عامل دیگری در جهت استفاده کمتر از آن در خصوص انتخابات شوراها محسوب می‌شود.

مختاری افزود: استفاده از نظام تناسبی به صورت واقعی در ایران به ویژه در زمینه انتخابات پارلمانی، بسیار سودمند است. زیرا نخستین اثر مثبت استفاده از آن، استقرار نظام حزبی در کشور خواهد بود.
البته نظام تناسبی در مورد انتخابات شوراها نیز می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد و با توجه به اینکه در زمینه انتخابات پارلمانی تاکنون تحقق پیدا نکرده است، می‌تواند به صورت آزمایشی در مورد شوراها اجرا گردد.
وی تأکید کرد: که فرمول انتخاباتی در طرح پیشنهادی به نظام تناسبی منتهی نمی‌شود و در این طرح فرمول تناسبی وجود ندارد. به علاوه در نظام تناسبی، وجود حزب ضرورت دارد. حال آنکه در این طرح به ائتلاف و نه احزاب اشاره شده است.

نبود تناسب میان آرا و کرسی‌ها ایراد اصلی نظام اکثریت نسبی

شمسا با اشاره به اهمیت فراوان شوراها به عنوان دریچه‌ای برای تحقق توسعه در عصر حاضر، گفت:در حال حاضر ما دارای نظام اداری متمرکز هستیم و شوراها به عنوان راهی برای خروج از این وضعیت محسوب می‌شوند.
وی ادامه داد: نظام انتخاباتی سازوکاری است که آرای مردم را به کرسی تبدیل می‌کند و دارای چند عنصر فرمول انتخاباتی، حوزه‌بندی انتخاباتی، ساختار برگه رأی، و حد نصاب است.
وی تصریح کرد: در مورد نظام انتخاباتی مجلس شورای اسلامی و شوراهای شهر نوعی به‌هم ریختگی وجود دارد. نظام انتخاباتی مجلس شورای اسلامی و شورای شهر با هم متفاوت است. ایراد اصلی نظام اکثریت نسبی، موضوع تناسب است.یعنی میان آرا و کرسی‌ها تناسب وجود ندارد و هرچه حوزه بزرگتر می‌شود عدم تناسب موجود نیز افزایش می‌یابد.
از دیگر مشکلات مطرح شده، بزرگ‌بودن حوزه‌های انتخاباتی است. مسأله مشارکت در قدرت و وجود حدی از بی‌ثباتی نیز یکی دیگر از مشکلات موجود است.
وی در رابطه با حکومت‌های محلی به پنج شاخص ثبات، همکاری ارکان حکومت محلی، نظارت، تناسب و ارتباط با محله اشاره و تاکید کرد: لازم است در نظام انتخاباتی به همه این موارد توجه شود.
این پژوهشگر علوم سیاسی ضمن موافقت با بحث نظام انتخابات تناسبی در شوراهای شهر، بر این امر نیز تاکید کرد: گزینش نظام انتخاباتی می‌بایست با در نظر گرفتن فرهنگ سیاسی کشور صورت پذیرد و البته فرهنگ سیاسی ایران تا حدی شبیه به الگوی اکثریت جمعی است.
به علاوه در خصوص نظام انتخاباتی تناسبی، باید به مواردی همچون تعامل احزاب مخالف در زمینه گزینش شهردار و نظارت نیز توجه شود. در مجموع در زمینه نظام انتخابات شورای شهر لازم است تا هم عناصر آن مورد توجه قرار گیرد و هم روابط بین ارکان مختلف قدرت همچون شورای شهر و شهردار در نظر گرفته شود.

در ایران مقاومت‌هایی برای ایجاد حزب وجود دارد

در ادامه قادری در پاسخ به انتقادات و مباحث مطرح شده اظهار داشت: در ایران مقاومت‌هایی برای ایجاد حزب وجود دارد و به همین دلیل حزب وجود ندارد.
از طرف دیگر این باور در شورای نگهبان وجود دارد که گزینش شهردار باید از سوی دولت و نه شورای شهر صورت پذیرد و از این رو اصلاحات جدید ممکن است با مخالفت‌های شورای نگهبان همراه باشد.
در نبود احزاب، تجزیه حوزه تهران به 21 حوزه نه تنها مشکلات را کاهش نمی‌دهد، بلکه باعث ایجاد مسائل جدیدی می‌شود. چرا که در این وضعیت حزبی وجود ندارد تا افراد دارای شایستگی و تخصص را معرفی کند و در قبال آنها پاسخگو باشد.
در حقیقت نظام تناسبی در چنین وضعیتی می‌تواند سودمند باشد. زیرا در این فضا افراد صالح و ریشه‌دار از این جریان ها انتخاب می‌شوند و هر نامزد می‌تواند صرفاً در داخل یک لیست قرار بگیرد و به آن پایبند باشد که این امر باعث افزایش ثبات می‌شود.
سپس این نماینده مجلس توضیحاتی پیرامون مدل‌های نظام‌های انتخاباتی مورد نظر خود ارائه داد. از این منظر، مدل نخست نظام تناسبی استانی-شهرستانی است که در آن دقیقا حوزه‌های فرعی شهرستانی حفظ می‌شود، ولی در حقیقت برای وزن هر حزب و جریان، در کل استان سهمی تعیین می‌شود.
در مدل دوم نیز 180 حوزه تک نماینده‌ای کنار گذاشته می‌شود و حوزه‌هایی که بیش از دو نماینده دارند تناسبی می‌شوند. در بحث انتخابات مجلس می‌توان به این شکل حرکت کرد.
البته در بحث شوراها با توجه به عدم وجود حوزه‌های تک نماینده‌ای و حوزه‌های چند نماینده‌ای این اتفاق می‌تواند کمک کند که هم ثبات سیاسی ایجاد شود و هم از تلون سیاسی نامزدها جلوگیری شود. در انتخابات ریاست جمهوری نیز می‌توان از یک مدل تناسبی سود جست. البته با توجه به اینکه در ایران حزب وجود ندارد، شناخت خود فرد از اهمیت برخوردار است.

بهترین ویژگی که می‌تواند از درون نظام تناسبی بیرون آید، تقویت احزاب است

در بخش دوم نشست مختاری درباره امکان اصلاح طرح پیشنهادی اظهار داشت: بهترین ویژگی که می‌تواند از درون نظام تناسبی بیرون آید، تقویت احزاب است. این موضوع یک امتیاز برای نظام تناسبی محسوب می‌شود که در مورد انتخابات شوراها این امتیاز بیشتر است.
زیرا در مورد شوراها حساسیت کمتری وجود دارد و به سبب نبودن نظارت استصوابی شورای نگهبان، احزاب نیز تقویت می‌شوند. همچنین تصویب فرمول انتخابات تناسبی در مورد شوراها حساسیت کمتری را ایجاد می‌کند.
درصورت فقدان امتیازات یاد شده، نظام اکثریتی به سبب سادگی درخصوص شوراها مناسب‌تر است. وی ایراد طرح را تناسبی نبودن الگوی مطرح شده ذکر کرد که باعث تقویت احزاب نمی‌گردد.
مختاری افزود: علاوه بر این، طرح ارائه شده باعث تقویت ائتلاف های محلی می‌شود که این امر خود می‌تواند باعث افزایش اختلافات قومی و قبیله‌ای شود. وی افزود نکته دیگری که در مورد نظام تناسبی و اکثریتی نباید نادیده گرفت، توجه به مدل حوزه‌بندی است.
به این ترتیب این احتمال وجود دارد که با اصلاح وضعیت حوزه‌ها، نیازی به تغییر به نظام تناسبی نباشد. در همین راستا، لازم است تا کمیسیون های دائمی به منظور مرزبندی حوزه‌ها تشکیل شود.
از سوی دیگر تصمیم‌گیری در مورد قوه مجریه محلی به اندازه تصمیم‌گیری در مورد شوراهای محلی از اهمیت برخوردار است، زیرا در شماری از کشورها گزینش شهردار از طریق انتخابات انجام می‌شود.
در خاتمه، این استاد دانشگاه تصریح کرد: هر فرمول انتخاب شده می‌بایست برای کل کشور مورد استفاده قرار بگیرد. البته استفاده از فرمول ترکیبی برای مجلس شورای اسلامی می‌تواند سودمند باشد.

در ادامه، شمسا درباره امکان افزودن موضوع ترکیبی کردن انتخابات به طرح فعلی اظهار داشت: اگرچه الگوی تناسبی را برای شهرداری ها و شوراهای شهر قابل پیاده سازی می‌داند، اما باید اصل را بر الگوی اکثریتی قرار داد. البته اگر قرار بر واگذاری اختیارات جامعه شهری باشد، لازم است تا تعداد نمایندگان شورا افزایش یابد. از آنجایی که در الگوی تناسبی قرار است تا مشکلات ناشی از الگوی اکثریت رفع گردد، باید به حد نصاب کم بسنده کرد.
وی تصریح کرد: طرح ارائه شده را می‌توان اصلاح کرد به شرط آن که با ادبیات الگوی تناسبی نوشته شود و مهمترین مسأله انتخاب شهردار است.
وی تأکید کرد: در الگویی که در خصوص مدیریت شهری تهیه می‌شود، نخست باید اقتدار شهردار در آن در نظر گرفته شود و در عین حال لازم است تا وضعیت به گونه‌ای باشد تا شهرداری و شورای شهر با یکدیگر تعامل و همکاری داشته باشند.
همچنین در این طرح باید به مسأله نظارت توجه شود و لازم است هر حوزه یک نماینده داشته باشد. در مجموع، عدم نگارش طرح با ادبیات تناسبی و نبودن فرمول تناسبی ایرادات طرح است که لازم است اصلاح شود.

قادری در نکات پایانی خود اظهار داشت: توجه به نظام تناسبی در شوراها می‌تواند به عنوان سکوی پرشی برای مجلس شورای اسلامی محسوب شود. در انتخابات شوراها مشکل نظارت استصوابی وجود ندارد و در صورتی که انتخابات بر اساس نظام تناسبی انجام شود، امکان حذف رقبا کاهش می‌یابد.
وی تصریح کرد: اصلاح حوزه‌ی انتخابیه تک‌نماینده‌ای بدون داشتن حزب مشکلات را بیشتر می‌کند و انتخاب شهردار به وسیله‌ی مردم بدون نظام حزبی فاجعه را بیشتر می‌کند. البته ممکن است الگوی ترکیبی بتواند در شهرهای بزرگ اجرا شود. در مجموع نظام تناسبی می تواند به ایجاد ثبات کمک نماید.