چاپ

کرایه، اجاره و یا امانت کتاب رویه‌ای است که ریشه بروز و ظهورش را به دهه سی نسبت می‌دهند؛ حتی با کمی جست‌وجو می‌توان ردپایش را در اکثر کتاب‌فروشی‌های کشور دید و تبعاتش را در نسل‌های بعد جست‌وجو کرد. روشی که در آن کتاب باقیمتی مناسب به‌صورت شبانه یا روزانه به علاقه‌مندان کرایه داده می‌شد و سبب به‌وجودآمدن شکلی از سرگرمی مبتنی بر کتاب و کتاب‌خوانی بود. پدیده‌ای که اغلب مورد اقبال نوجوانان و جوانان قرار می‌گرفت و متناسب با پول‌توجیبی دانش‌آموزان، این طیف جویا و کنجکاو را رهسپار جهان بی‌مرز داستان و رمان می‌کرد. چه‌بسا این مخاطبان کم‌سن‌وسال از این مسیر به جهانی از آگاهی‌های نو و تازه دست می‌افتند. سرزمینی که در آن حقوق برابر را برای زنان، حقوق شهروندی را برای انسان‌ها، مطالبه‌گری و نیل به جامعه‌ای آزاد را برای طبقه کارگر متصور می‌شد و در ساخت اتوپیای نسل نوجوان و جوان نقش پررنگی ایفا می‌کرد. نکته جالب‌توجه فراگیری و دسترسی کتاب کرایه‌ای بود؛ چه‌بسا به‌جز کتاب‌فروشی در خرازی، فروشگاه لوازم‌التحریر و صحافی نیز کتاب کرایه‌ای ردوبدل می‌شد و این تعامل فرهنگی ظرفیت آن را داشت که در هر بستری راهش را باز کند. ازآنجایی‌که کتاب‌فروشی را می‌توان پیوندگاهی برای دسترسی به کالای فرهنگی، رویداد فرهنگی و دیدار فرهنگی دانست، کرایه کتاب می‌توانست به‌صورت هم‌زمان (به سبب برخورداری از طیف وسیعی از علاقه‌مندان با سنین کم) به پویایی این مکان در شهر و فضای فرهنگی جامعه مبادرت ورزد و عادت به مطالعه را در آن‌ها نهادینه کند. از طرفی ترویج این شکل از کتاب‌خوانی تأثیرات غیرقابل‌انکاری داشت، نظیر تربیت نسل تندخوان و پرخوانی که می‌توانستند با صرف هزینه کم به حجم انبوهی از مطالب دسترسی داشته باشند؛ همچنین با تبلیغات دهان‌به‌دهان و تعاملی که در کتاب‌فروشی بین گیرندگان کتاب شکل می‌گرفت اقبال یا افول یک اثر نیز رقم می‌خورد و هزینه تبلیغات نیز با همان چند ریال کرایه به صادقانه‌ترین شکل فراهم می‌شد. از دهه سی تا اواخر دهه هشتاد خورشیدی به سبب نبود فضای مجازی و اینترنت کتاب و کتاب‌خوانی یکی از اولین انتخاب‌های نسل جوان برای سپری کردن اوقات فراغت بود که شیوه کرایه‌ای نیز به اشاعه این مهم دامن می‌زد، به‌گونه‌ای که دانش‌آموز برای اینکه هزینه زیادی بابت کرایه نپردازد خود را ملزم می‌دانست که کتاب را در سریع‌ترین زمان ممکن به پایان برساند و چه‌بسا برای کاهش هزینه کتاب آن را به‌صورت دوره‌ای و یا گروهی بین دوستان و اقوام می‌خواندند و تعاملی ارزان‌قیمت از جنس کاغذ و کتاب به مدد کرایه‌های چند ریالی شکل می‌گرفت. تبعات این شکل از مطالعه با چنین سطحی از فراگیری را می‌توان در پژوهشگران دهه چهل و پنجاه دید، امثال دکتر شفیعی کدکنی، سیروس پرهام، هرمز همایون پور و کیوان سپهر در زمره کتاب‌خوانانی بودند که با کتاب‌های کرایه‌ای به عرصه بی‌مرزی از کتاب و فرهنگ دست یافتند؛ اما به‌مرورزمان و با تغییر گرایش‌ها طیف جوان جامعه، همچنین در سایه پیشرفت و توسعه فنّاوری‌های ارتباطی کرایه کتاب غیردرسی جایش را به کتاب درسی داد و به‌مرور از صحنه فرهنگ جامعه حذف شد. حذفی که جایگزین مناسبی نداشت و به یک نوستالژی تبدیل شد؛ اما در این میان جوانان با همراهی رسانه‌های ارتباطی اسباب سرگرمی خود را فراهم کردند اما سالمندان و آن طیفی از جامعه که رمان خواندن را نوعی سرگرمی برای اندک اوقات فراغت خود می‌دانستند به فراخور سن‌وسال از قطار فنّاوری جامانده و کماکان از معدود کتاب‌فروشی‌هایی که کتاب کرایه می‌دهند رمان‌های ایرانی عاشقانه طلب می‌کنند! شاید به این روش و با خستگی چشمانشان خوابی راحت داشته باشند یا از آلزایمرشان جلوگیری کند. درواقع می‌توان گفت کتاب کرایه‌ای در واپسین دهه‌های عمرش نقش درمانی را برای همراهان قدیمی‌اش ایفا می‌کند.