چاپ

«افشین فرهانچی» متخصص بیهوشی و از اساتید اخلاق حرفه‌ای دانشگاه علوم پزشکی ابن‌سینا همدان و مؤلف چندین اثر در حوزه اخلاق پزشکی، می‌گوید: اخلاق یکی از فاکتورهایی است که در شرایط بحرانی نظیر آنچه با همه‌گیری کرونا رخ‌داده است، به کمک جامعه می‌آید.
اخلاق در روزگار کرونا مورد هجوم اقتصاد قرار گرفت
به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در همدان، با همه‌گیری ویروس کرونا بار دیگر نظر جهانیان به‌سوی علم پزشکی و جایگاه پزشکان جلب شد؛ پزشکانی که نسبت به جامعه خود دغدغهمند و حساس هستند و در جهت پیشبرد و پیشرفت آن، علاوه بر به‌کارگیری علم و تخصص خود از راه و روش‌های مختلف بهره می‌گیرند. «افشین فرهانچی» متخصص بیهوشی، این روزها در بیمارستان بعثت همدان که یکی از مراکز بستری بیماران کرونایی است، مشغول به فعالیت است. وی که سال 1349 در همدان به دنیا آمده است، از سال 1379 به‌عنوان استادیار دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی همدان کار خود را به‌عنوان هیئت‌علمی آغاز کرد. فرهانچی از سال 1384 تا سال 1394 جدا از فعالیت در حوزه حرفه‌ای خود - رشته بیهوشی و مراقبت‌های ویژه - به‌عنوان مدرس حوزه اخلاق پزشکی و اخلاق حرفه‌ای در دانشگاه تدریس کرده است و هم‌اکنون عضو کمیته اخلاق در پژوهش دانشگاه علوم پزشکی همدان و دانشگاه بوعلی سینا است. گرچه فرهانچی فعالانه در حوزه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی حضور داشته و دارد و تألیفات دیگری در این حوزه‌ها داشته است، اما در این گفت‌وگو به یکی از حوزه‌های موردعلاقه وی یعنی «اخلاق» پرداخته‌ایم که علاوه بر تدریس، سه کتاب نیز درباره آن تألیف و ترجمه کرده است.
. اخلاق از دید شما چه تعریفی دارد؟
از نظر من اخلاق به‌درستی و نادرستی رفتارهای انسان در برابر دیگری می‌پردازد. حال این دیگری می‌تواند یک فرد باشد یا جامعه را در برگیرد؛ لذا اخلاق علم بررسی درستی و غلطی رفتارهای ما است.
.تفاوت اخلاق پزشکی با معنای عام اخلاق چیست؟
اخلاق پزشکی به همان مفهوم اخلاق در حوزه متصدیان نظام سلامت و طبابت می‌پردازد و این موضع را بیان می‌کند که رفتارهای درست در قبال بیماران کدام‌ها و رفتارهای غلط کدام‌ها هستند. در ضمن علم اخلاق هم حوزه نظری و هم حوزه عملی را در برمی‌گیرد، درحالی‌که اخلاق پزشکی فقط در حوزه عملی و کاربردی است.
.و فلسفه وجودی اخلاق در پزشکی؟
هر جا رابطه نامتعادل بین فرد با دیگری وجود داشته باشد حضور اخلاقیات الزامی می‌شود. مثلاً در پزشکی بیمار رابطه متقابل با پزشکان و پرستاران ندارد. بلکه کاملاً در موضع ضعف قرار دارد و امکان دارد به دلایل مختلف مورد سوءاستفاده قرار گیرد لذا در پزشکی بسیار مهم است که اصول اخلاقی تعریف شود و همه متولیان سلامت با شیوه‌های مختلف ملزم به رعایت آن‌ها شوند.
.ارزیابی شما از وضعیت اخلاق در کشور چیست؟
دو گونه می‌توان این مسئله را بررسی کرد: یکی اینکه وضعیت فعلی کشور را با گذشته و یکی اینکه با سایر کشورها مقایسه کنیم. دررابطه‌با حالت اول مطالعات چندی صورت‌گرفته است و نشان‌داده‌شده است که شاخصه‌ای اخلاقی نسبت به گذشته کمتر رعایت شده است. در مقایسه با شاخصه‌ای سایر کشورها مطالعات دقیقی صورت نگرفته است ولی مسئله اخلاق پزشکی در کشورهای پیشرفته بسیار جدی گرفته می‌شود و ده‌ها مطلب و مستند دررابطه‌با آن به وجود آمده است. در تمام مراکز مرتبط با نظام سلامت کمیته‌های اخلاق حرفه‌ای به وجود آمده‌اند و در حال بهبود بخشیدن به وضعیت اخلاق حرفه‌ای هستند.
. برای ارتقا اخلاق چه باید کرد؟
چند الگوی کلاسیک برای ارتقا وضعیت اخلاق عمومی و اخلاق پزشکی به طور اخص وجود دارد. می‌توان الگوسازی یا برجسته‌سازی الگوها را انجام داد. می‌توان فرایندهای منجر به بداخلاقی را اصلاح کرد. می‌توان روش‌های تنبیهی و تشویقی را به کاربست. می‌توان روش‌های نظارتی درونی و بیرونی را فعال کرد و نهایتاً می‌توان با فرایند شفاف‌سازی موارد غیراخلاقی، جامعه را نسبت به پدیده‌های غیراخلاقی حساس کرد.
.چگونه اخلاق پزشکی در شرایط بحرانی به جامعه کمک می‌کند؟
این سؤال بسیار مهم و زیبا است. در شرایط بحرانی فاصله بین خدمت گیرنده و خدمت‌دهنده بسیار بیشتر از حالت عادی می‌شود و تعادل بین آن‌ها به هم می‌خورد. در این حالت فرد قدرتمندتر و در موقعیت بالاتر می‌تواند از بحران به وجود آمده برای نفع خود استفاده کند لذا در این موارد اخلاق پزشکی بسیار مهم‌تر می‌شود. مثلاً در بحران پیش‌آمده ناشی از بیماری کووید 19، جامعه بسیار وابسته به خدمات نظام سلامت می‌شود و کارکنان نظام سلامت می‌توانند از فرصت موجود در راستای منافع خود و نه منافع بیماران از آن استفاده کنند و بیماران با دانش و آگاهی مختصری که دارند، مجبور هستند تن به فرامین القاشده بدهند مثلاً داروهای بی‌اثر یا کم‌اثر را بخرند یا برای دریافت خدمات هزینه چند برابری پرداخت کنند. در این زمان اصول اخلاق پزشکی و متولیان کنترل و نظارت بر آن می‌توانند تا حدودی مانع از این سوءاستفاده‌ها شوند.

.رابطه بین سوگند پزشکی و رعایت اخلاق چیست؟
سوگند پزشکان در هنگام فارغ‌التحصیلی به‌نوعی قراردادی بین ایشان و جامعه است که بر مبنای وجدان و اعتقادات پزشکان بسته می‌شود و نوعی تشریفات است که عملاً و در حضور جمع پزشکان را متعهد به رعایت اخلاق می‌کند و تلاش دارد تا با ایجاد فضاسازی مناسب و بار روانی پزشکان را ترغیب به رعایت اخلاق کند.
.معیارها و ارزش‌ها در اخلاق پزشکی چیست؟
این معیارها بسیار ساده هستند و در چند اصل کلی خلاصه می‌شوند: از کاری که به بیمار ضرر برساند باید اجتناب شود. هر کاری که برای بیمار می‌کنیم باید متضمن سودی برای وی باشد. به خودمختاری و تصمیمات بیمار در تمام شرایط باید احترام گذاشته شود. عدالت در گسترده‌ترین وجه آن باید برای بیماران با هرگونه اعتقاد، مذهب، باور، سن، جنس، نژاد و موقعیت رعایت شود. رازداری و محرمانگی در مورد همه بیماران الزامی است.
.وضعیت و جایگاه اخلاق نزد پزشکان ایران در قدیم چگونه بوده است؟
پزشکان بزرگ حوزه تمدنی ایران از دیرباز متوجه اهمیت اخلاق در حوزه طبابت شده بودند و کتاب‌ها و رساله‌های متعددی در این باب نگاشته‌اند. البته به دلایل متعددی در این سطح رعایت اخلاق بسیار موردتوجه بوده است اما کماکان رعایت اخلاق در حوزه طبابت عملی دچار مشکلات بسیاری بوده است و خیلی‌ها به اسم طبابت، رفتاری شیادان و سوءاستفاده‌گرایانه داشته‌اند.
. آیا در عصر مدرن اخلاق مغلوب اقتصاد شده است؟
همان‌طور که قبلاً اشاره کردم در حالت نابرابری بین فرد و دیگری اخلاق خدشه‌دار می‌شود و لازم است موردتوجه بیشتر قرار گیرد و چون بسیاری از نابرابری‌ها ریشه در امور اقتصادی دارد و به نظر می‌آید در عصر حاضر این نابرابری‌ها در بعضی حوزه‌ها تشدید شده است طبعاً می‌توان گفت اخلاق مورد غلبه و هجوم این مسائل اقتصادی قرار گرفته است؛ اما افزایش آگاهی عمومی و قدرتمندتر شدن توده مردم در عصر مدرن باعث شده است که امکان بی‌اخلاقی و بداخلاقی کمتر شود.
. شما و همکارتان سرکار خانم «زهره رحیمی» در حوزه اخلاق چند کتاب و مقاله دارید، می‌توانید به‌صورت مختصر اشاراتی به آن‌ها داشته باشید؟
من و سرکار خانم رحیمی سه کتاب در این مورد ترجمه کرده‌ایم که دوتا از آن‌ها کتاب‌های بسیار مهمی هستند. در یکی از این کتاب‌ها ما به بررسی مسائل اخلاقی در بیماران تحت بیهوشی و مراقبت‌های ویژه می‌پردازیم. این کتاب ازاین‌جهت مهم است که نابرابری قدرت بین پزشک و بیمار بی‌هوش بسیار زیاد است. در حالت عادی بیمار می‌تواند لااقل از حریم شخصی خویش دفاع کند یا سؤالاتی را طرح کند ولی بیمار بیهوشی این قدرت محدود را نیز ندارد.
لذا اهمیت اخلاق در رشته بیهوشی و مراقبت‌های ویژه افزون می‌شود. کتاب دوم دررابطه‌با مسائل اخلاقی در بیماران مبتلا به سرطان است. در این بیماران نیز به دلیل نوع بیماری و استیصال بیماران مسائل اخلاقی بسیار مهم می‌شوند و امکان سو استفاده را برای درمانگران فراهم می‌کند؛ لذا توجه به مسائل اخلاقی در درمان این بیماران اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.
دررابطه‌با مقالات بیش از چهل مقاله من و ایشان در طول دوره کاری خویش ارائه داده‌ایم که بعضی چاپ شده‌اند و بعضی نیز در کنفرانس‌های ملی یا جهانی ارائه شده‌اند؛ اما یکی از این مقالات که متأسفانه بسیار کم دیده شد ولی مقاله بدیع و مهمی بود دررابطه‌با این موضوع بحث می‌کرد که آیا در نظام سلامت دولتی، ما از نظر اخلاقی اجازه داریم نظام‌های VIP (بخش ویژه بیماران مهم) راه‌اندازی کنیم یا نه.
می‌دانید که بحث راه‌اندازی این بخش‌ها از حدود 10 سال پیش در نظام سلامت ما مطرح شد و به‌نوعی باهدف کسب درآمد بیشتر مراکز دولتی و رقابت با بخش خصوصی بود. ما در این مقاله نشان دادیم که این روش چندان با اصول اخلاقی انطباق ندارد. گرچه در حال حاضر این بخش‌ها در سراسر مراکز استان‌ها به اجرا درآمده است.
در مقاله مهم دیگری، ما به بحث بیهودگی در امور پزشکی پرداختیم و نشان دادیم که بعضی اقدامات در پزشکی امروز ایران از مصادیق امور بیهوده و ناگزیر غیراخلاقی در پزشکی است. در چند مقاله نیز به بحث مسائل اخلاقی در بحث ناباروری پرداختیم و در مورد اینکه تعریف پدر و مادر واقعی کیست‌اند؟ چه درجه از محرمانگی نسبت به فرزندان باید رعایت شود و حریم خصوصی بیماران چگونه باید مورد حفاظت قرار گیرد، مباحثی را مطرح کردیم.
در این اواخر نیز مقاله‌ای را در موردبحث بسیار مهم تعارض منافع در نظام سلامت با کمک یکی از دانشجویانم کارکرده‌ام که در نوبت چاپ قرار دارد. مسئله تعارض منافع (تعارض منافع یا تضاد منافع Conflict of interest) به موقعیتی اطلاق می‌شود که شخص یا سازمانی در دوراهی انتخاب میان منافع شخصی خود و منافع عمومی قرار گیرد.
تعارض منافع موقعیتی است که منافع شخصی، تصمیم‌گیری و اقدام در موقعیت دولتی یا عمومی را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. این موضوع این روزها در نظام سلامت بسیار مهم شده است و لازم دیدم که با انتشار این مقاله حساسیت جامعه علمی را نسبت به این مسئله بالا ببرم.
در پایان کمی هم از خاطرات شخصی خودتان در حوزه تدریس و درمان و پژوهش در حوزه اخلاق برایمان بگوئید.
به مواردی اشاره می‌کنم که در همین دوران اپیدمی کووید 19 رخ‌داده‌اند. در طی این دوران چند مسئله اخلاقی به‌شدت همکاران نظام سلامت را درگیر کرده است: اینکه نحوه تخصیص منابع در این‌گونه همه‌گیری‌ها به چه صورت باشد؟ آیا درست است ما درمان‌ها و آزمودن‌های بسیار گران‌قیمت را برای آشنایان یا افراد متنفذ و یا کارکنان نظام سلامت به کار ببریم درحالی‌که بخش وسیعی از توده مردم از آن‌ها محروم هستند؟ در درمان همکاران پزشک و پرستار، در روزهای اخیر این چالش چند مرتبه ایجاد شد و اصل عدالت از اصول کلیدی اخلاق پزشکی مورد چالش قرار گرفت. یا این بحث که آیا درمان‌های غیرقطعی و تجربی را می‌توان باتوجه‌به استیصال موجود، روی بیماران به کاربرد یا باید تا قطعی شدن نتایج مطالعات صبر کرد.